treść strony

Mediacja, inteligencja emocjonalna i NVC. W poszukiwaniu rozwiązań

Artykuł omawia mediację rozumianą jako zestaw umiejętności zawartych w Common European Framework of Reference for Languages – Companion Volume with the New Descriptors. Celem podjętych rozważań jest przyjrzenie się sposobom rozwijania umiejętności mediacji zarówno u nauczyciela, jak i u ucznia z wykorzystaniem modelu Nonviolent Communictation (NVC), czyli metody porozumienia bez przemocy.

W maju 2018 r. Pałac Europy w Strasburgu stał się na dwa dni miejscem obrad uczestników konferencji w całości poświęconej świeżej jeszcze publikacji wyznaczającej kierunki polityki językowej Rady Europy: Common European Framework of Reference for Languages – Companion Volume with the New Descriptors. Konferencja, zorganizowana pod hasłem „Building Inclusive Societies through Enriching Plurilingual and Pluricultural Education”, zgromadziła setkę delegatów z różnych krajów Europy. Słowem najczęściej pojawiającym się w wystąpieniach ekspertów była oczywiście mediacja. Równie często występowały odniesienia do wartości kształtujących współczesną Europę i roli każdego obywatela w budowaniu pokoju, tolerancji i porozumienia. Eksperci zwracali uwagę, że edukacja językowa może się istotnie przyczynić do pokojowego współistnienia tak przecież różnorodnych mieszkańców Europy. Taka funkcja edukacji językowej już od wielu jest wdrażana w postaci rekomendacji czy projektów realizowanych przy Radzie Europy i Unii Europejskiej1.

W tym samym czasie uczestników konferencji ostrzegały alerty antyterrorystyczne wyświetlane na monitorach zawieszonych w korytarzach Pałacu Europy. Niestety, alerty były kasandryczne – kilka miesięcy później, podczas jarmarku bożonarodzeniowego, mieszkańcy Strasburga przeżyli traumę ataku terrorystycznego. Jak wielu innych mieszkańców Europy wcześniej i później. Takie tragiczne wydarzenia przypominają, że pokój i porozumienie są nam bardzo potrzebne. Nie dziwi więc, że kwestie harmonijnego współistnienia, tolerancji, jak i wpływu każdego człowieka na jego otoczenie (learner as a social agent) były przywoływane na konferencji często.

Mediacja jako budowanie porozumienia

Mediacja językowa to szerokie pojęcie. Działania mediacyjne obejmują zarówno tłumaczenia, parafrazę, streszczanie, jak i działania podejmowane podczas współpracy grupowej, np. poszukiwanie płaszczyzny porozumienia w sytuacji konfliktu w grupie, prowadzenie debaty czy wskazywanie na podobieństwa przy poszanowaniu różnic. Działania te mają odzwierciedlenie w wielu nowych deskryptorach wymienionych w Common European Framework of Reference for Languages – Companion Volume with the New Descriptors. Analizując wybrane deskryptory z dwóch skal – Facilitating collaborative interaction with peers (ułatwianie współpracy i interakcji w grupie) oraz Managing interaction (zarządzanie interakcją) – możemy zauważyć, że mówią one o uczących się, którzy są wrażliwi na różne perspektywy ujawniające się podczas pracy w grupie, potrafią formułować zastrzeżenia, punkty sporne lub krytykę w taki sposób, aby uniknąć obrażania innych. Potrafią sterować interakcją w grupie i doprowadzić do osiągnięcia porozumienia, sformułowania konkluzji oraz podsumowania. Potrafią zainicjować i poprowadzić dyskusję opartą na zasadach poszukiwania rozwiązań i odnajdywania podobieństw bez skupiania się na różnicach. Potrafią zdyscyplinować grupę w sposób nieobraźliwy i nieagresywny, a raczej wspierający, dyplomatyczny, taktowny.

Autorzy Common European Framework of Reference for Languages – Companion Volume with the New Descriptors zwracają uwagę, że osoba chcąca biegle posługiwać się językiem w powyżej opisanym wymiarze to ktoś o wysokim stopniu inteligencji emocjonalnej (albo ktoś, kto pracuje nad jej rozwojem), a zatem umiejący wykazać się empatią w stosunku do punktów widzenia innych oraz do stanów emocjonalnych osób uczestniczących w komunikacji (Council of Europe 2018: 106). W dalszej części autorzy zauważają, że czasami trzeba zmierzyć się z sytuacjami delikatnymi, pełnymi napięcia, a nawet niezgody, aby stworzyć warunki porozumienia, szczególnie jeśli grupa, z którą pracujemy, składa się z przedstawicieli różnych kultur lub grup społecznych (tamże: 122).

Perspektywa przyszłych nauczycieli języka obcego

Nowe deskryptory ze skali przywołanych powyżej oraz umiejętności przez nie opisywane były przedmiotem badań przeprowadzonych w Katedrze Anglistyki Uniwersytetu SWPS w roku 20192. W toku tych badań studenci ścieżki nauczycielskiej sygnalizowali, że w ich odczuciu omawiane umiejętności są niezwykle istotne dla prawidłowego funkcjonowania we współczesnym świecie. Jednocześnie zastanawiali się, czy kształcenie umiejętności interpersonalnych powinno odbywać się jedynie na zajęciach z języków obcych. Uzasadniali, że są one tak ważne i uniwersalne, że należałoby je rozwijać na lekcjach z innych przedmiotów od początku nauki szkolnej. Studenci zauważali także, że z własnej edukacji językowej w szkole podstawowej i średniej pamiętają niewiele ćwiczeń służących wyrabianiu tych umiejętności – być może w systemie kształcenia jest przestrzeń na szersze włączenie zadań doskonalących umiejętności interpersonalne, jak i wspierające je środki językowe.

Studenci nawiązywali też do podręczników do nauki języków obcych. Wciąż niewiele jest w nich materiałów dotyczących pracy grupowej, jak i treści leksykalnych prezentujących i ćwiczących wyrażenia językowe, dzięki którym uczniowie mogliby sprawnie poruszać się w sytuacjach społecznie trudnych albo po prostu wymagających. Zatem i tu można jeszcze wiele zrobić.

NVC, czyli w poszukiwaniu narzędzi i materiału językowego

Poszukując zatem modelu skutecznej komunikacji rozwiniętej w zakresie inteligencji emocjonalnej i sposobu na efektywne budowanie kompetencji mediacyjnej w szkole, warto sięgnąć po metodę porozumienia bez przemocy (Nonviolent Communication, NVC), czyli stworzony przez Marshalla Rosenberga czteroelementowy model komunikowania się, a nawet mediacji pokojowej. Był i jest on stosowany w strefach objętych wojną, konfliktem czy w szkołach z tzw. trudną młodzieżą3. Wielu dorosłym i młodym ludziom na świecie pomógł w osiągnięciu porozumienia. Nie dziwi zatem rosnące nim zainteresowanie także w Polsce.

Rosenberg opisał swój model w wielu publikacjach, z których część jest dostępna w tłumaczeniu na język polski. Nauczycielom szczególnie polecam książkę Edukacja wzbogacająca życie, w której wszystkie przykłady i opisy zdarzeń pochodzą właśnie ze świata edukacji i łatwo je odnieść do rzeczywistości szkolnej. Wiele ciekawych informacji, w tym darmowe materiały dla nauczycieli, można znaleźć zarówno na stronie Centre for Nonviolent Communication (www.cnvc.org), organizacji założonej przez Rosenberga, jak i na polskiej witrynie www.nvclab.pl.

Umiejętności sprzyjające skutecznej mediacji językowej

Cztery elementy modelu NVC to w gruncie rzeczy obszary umiejętności:

1. Umiejętność mówienia o faktach przy jednoczesnym powstrzymaniu się od oceny, np. „nie było cię na klasówce” zamiast „zignorowałeś pracę klasową”.

2. Umiejętność zauważania własnych reakcji emocjonalnych, nazywania swoich uczuć, np. „złości mnie, kiedy trzaskasz drzwiami”.

3. Umiejętność rozumienia swoich potrzeb i mówienia o nich, np.: „potrzebuję ciszy, żeby się skupić”.

4. Umiejętność wyrażania próśb, np. „proszę, zamykaj drzwi powoli, żeby nie trzaskały”.

Rosenberg przekonuje, że korzystanie z tych umiejętności pozwala na komunikację, w której eliminujemy agresję słowną i tworzymy przestrzeń na poszanowanie potrzeb innych i ich zrozumienie, czyli kształtujemy u siebie i naszych uczniów kompetencję mediacji językowej. Jednocześnie jednak przyznaje, że naturalnie potrzeba nam w tym zakresie praktyki. Podobnie jak z jazdą na rowerze – na początku trzeba się trochę poobijać, ale z czasem nabieramy wprawy i możemy nawet czasami puścić kierownicę i nadal utrzymywać równowagę. Żeby pomóc uczniom rozwijać cztery powyższe umiejętności, nauczyciele muszą je najpierw – lub równolegle – rozwijać u siebie. Umiejętność pierwsza, tzn. opisywania faktów bez oceniania rozmówcy – w tym wypadku naszego ucznia – jest ważna, ponieważ kreuje przestrzeń do dialogu między nim a nami. Gdy zaczynamy negatywnie oceniać, nawet jeśli robimy to subtelnie, prowokujemy u ucznia postawę obronną, czym, niestety, zamykamy możliwość otwartej rozmowy. Powstrzymanie się od krytyki ucznia sprawia, że z większym prawdopodobieństwem przystąpi on do szczerej współpracy.Umiejętność druga jest dla wielu dorosłych osób wyzwaniem. Psychologowie jednak przekonują, że to wyzwanie warto podjąć, ponieważ korzyści dla nas samych i innych są duże. Ta umiejętność składa się w istocie z dwóch elementów. Pierwszy to zauważanie, że na nasze ciało, dużo częściej niż nam się wydaje, wpływają emocje. Powinniśmy więc umieć przyjrzeć się sobie, by stwierdzić, czy ulegamy w danej chwili złości, stresowi, napięciu, frustracji, czy może jesteśmy pełni spokoju, harmonii, radości i dumy. Kiedy nauczymy się „zatrzymywać” i nazywać emocje, które odczuwamy, będziemy lepiej przygotowani do trudnych rozmów z innymi ludźmi, szczególnie z naszymi uczniami. Zyskamy też większą kontrolę nad naszymi działaniami, a zatem także wypowiedziami. Drugi element to nasz osobisty glosariusz lub słownik uczuć. Rosenberg przekonuje, że warto zamienić nasze codzienne „dobrze/źle się czuję” na o wiele bogatsze „czuję się radośnie/pełen energii/zaciekawiony” albo „czuję się sfrustrowany/zmęczony/zestresowany”. Poszerzanie słownictwa w zakresie wyrażania uczuć pozwala nam na bardziej precyzyjną komunikację, zarówno z samym sobą, jak i z innymi4.Umiejętność trzecia dotyczy rozpoznania tego, co jest dla nas ważne i nam potrzebne. Rosenberg przekonuje, że wiele ludzkich potrzeb ma charakter uniwersalny, a zatem jest wspólna dla większości ludzi. Wszyscy w jakimś zakresie potrzebujemy harmonii, pokoju, szacunku, autonomii i decydowania o sobie, swobody wyrażania siebie, twórczości i rozwoju, nie mówiąc o powietrzu czy pożywieniu. Każdy z nas swoje potrzeby odczuwa w różnym nasileniu oraz inaczej je zaspokaja, ale kluczowe jest to, byśmy sobie uświadomili, że one są w nas i powinniśmy umieć o nich mówić. Dzięki temu, że odwołamy się do naszych oczekiwań, łatwiej będzie nam wyrażać prośby i tym samym dążyć do współpracy i porozumienia, czyli kształtować w sobie czwartą umiejętność wskazaną przez RosenbergaWszystkie cztery komponenty NVC mają charakter zarówno interpersonalny (dotyczą komunikacji między ludźmi), jak i intrapersonalny (wymagają od nas zastanowienia się nad tym, co myślimy, czujemy i czego potrzebujemy).

Podsumowanie bez przemocy

Studenci anglistyki Uniwersytetu SWPS po zapoznaniu się z modelem NVC na zajęciach w minionym roku akademickim reagowali bardzo różne. Z jednej strony zauważali, że model dostarcza narzędzi budowania lepszej komunikacji w grupie i klasie oraz bogatego narzędzia leksykalnego. Z drugiej jednak strony zgłaszali, że taka intencjonalna uważność skierowana na własne emocje, do której Rosenberg zachęca, byłaby dla nich czymś nowym. Budziła w nich skojarzenia z nadmiernym egocentryzmem, ze zbytnim skupieniem na własnej osobie. Warto zatem dodać, że jest to taki rodzaj koncentracji na sobie, który służy nie tylko nam, ale także wszystkim wokół. Nazwanie trudnych czy nieprzyjemnych uczuć odbiera im moc kierowania nami i jednocześnie powoduje, że nabieramy siły i rozpędu, by myśleć i poszukiwać rozwiązań.

Model NVC jest niezwykle popularny w środowisku tzw. edukacji progresywnej czy alternatywnej, a zatem np. w szkołach demokratycznych czy Montessori. Umiejętności, na których opiera się NVC, są tam cenione zarówno przez dyrektorów szkół, nauczycieli, jak i przez uczniów i ich rodziców. Zawarte w życiorysie, podnoszą tzw. wartość kandydata na rynku pracy. Co ważniejsze jednak, rozwijają inteligencję emocjonalną nauczyciela, a pośrednio także ucznia, przyczyniając się do zwiększania umiejętności współpracy i komunikacji w grupie, jednocześnie dostarczając nauczycielowi narzędzi doskonalenia umiejętności mediacji na lekcjach języka obcego.

BIBLIOGRAFIA

  • Council of Europe (2018), Common European Framework of Reference for Languages – Companion Volume with the New Descriptors, [dostęp: 20.05.2020].
  • Gadomska, A., (2019), Applying the CEFR Descriptors for Online Interaction and Mediation for the Design of Moodle Based TEFL Materials, [w:] E. Smyrnova-Trybulska (red.), E-Learning and STEM Education, „E-learning”, nr 11, s. 473–481.
  • Komorowska, H., Krajka, J. (2020), The Culture of Language Education. Foreign Language Teaching in Diverse Instructional Context, Frankfurt am Main: Peter Lang.
  • Rosenberg, M.B. (2006), Edukacja wzbogacająca życie. Porozumienie Bez Przemocy przyczynia się do poprawy wyników nauczania, redukuje konflikty i wzbogaca wzajemne relacje między uczniami a nauczycielami, Warszawa: Jacek Santorski & Company Agencja Wydawnicza.

Powiązane artykuły