Przeglądaj artykuły opublikowane w JOwS

Ludzie opuszczają swój kraj z różnych powodów: politycznych, ekonomicznych, kulturowych i społecznych, takich jak wojny, dyskryminacje religijne i polityczne, bieda i bezrobocie. Część wyjeżdża, bo musi, a część chce poprawić warunki życiowe i zapewnić swoim dzieciom lepszą przyszłość. Polska, będąc dobrze rozwiniętym krajem Unii Europejskiej, jest pod tym względem dość atrakcyjna. Najwięcej cudzoziemców przybywa do dużych miast, w szczególności do stolicy. W warszawskich placówkach edukacyjnych można wyróżnić kilka grup dzieci cudzoziemskich:

1. Dzieci uchodźców i osób starających się o status uchodźcy.
2. Dzieci imigrantów o różnym statusie (pracownicy sezonowi, osoby korzystające z pobytu tolerowanego, osoby korzystające z ochrony czasowej, imigranci nielegalni, inni).
3. Dzieci pracowników migrujących z krajów Unii Europejskich.
4. Dzieci z mniejszości narodowych, zwłaszcza romskiej.
5. Dzieci repatriantów.
6. Dzieci z małżeństw mieszanych.

W warszawskiej Szkole Podstawowej nr 58 im. Tadeusza Gajcego uczą się dzieci prawie ze wszystkich wymienionych grup. Po raz pierwszy uczniowie cudzoziemscy pojawili się w tej placówce w roku 2012, gdy w dzielnicy Targówek Fabryczny powstał Ośrodek dla Cudzoziemców. Z dnia na dzień do szkoły przybywało z ośrodka coraz więcej uczniów, głównie narodowości czeczeńskiej. Były też dzieci z Tadżykistanu i Afganistanu. Zwykła mała szkoła zapełniła się uczniami pochodzącymi z różnych krajów. Dla nauczycieli i dotychczasowych polskich uczniów była to zupełnie nowa, nieznana sytuacja, budząca wiele obaw i wyzwalającą uprzedzenia.

Dzisiaj już wiemy, jak pracować w takiej szkole, co robić, żeby była ona przyjazna dzieciom i by panowała w niej dobra atmosfera. Obecnie do SP nr 58 uczęszcza 266 uczniów, połowa z nich to cudzoziemcy z wielu krajów: Ukrainy, Białorusi, Rosji (Czeczenii), Tadżykistanu, Mołdawii, Afganistanu, Iraku, Syrii, Stanów Zjednoczonych, Wietnamu i Indii. Placówka stanowi tygiel wielokulturowości i wielojęzyczności.

Na podstawie rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z 2017 r. w szkole utworzono cztery oddziały przygotowawcze. Nauczanie w nich odbywa się w klasach łączonych: I–III, IV–VI i VII–VIII. Dla dzieci cudzoziemskich, które uczęszczają do polskich szkół, przewidziano w przepisach szereg udogodnień: dodatkowe lekcje języka polskiego, lekcje wyrównawcze z innych przedmiotów, wsparcie asystenta znającego język ojczysty ucznia, możliwość nauki własnego języka, bezpłatny dojazd do szkoły, wsparcie socjalne. Zapisy legislacji oświatowej są przydatne i pomocne, ale nie rozwiązują wszystkich problemów.

Przygotowanie do pracy z uczniami cudzoziemskimi w szkole

Placówki oświatowe, do których trafiają dzieci cudzoziemskie, powinny być odpowiednio przygotowane do pracy z klasami wielokulturowymi, czyli tymi, w których uczą się dzieci bardzo zróżnicowane pod wieloma względami: narodowości, poziomu znajomości języka polskiego, wieku, zasobów wiedzy przyswajanej według podstaw programowych odbiegających od programów nauczania obowiązujących w szkolnictwie polskim. Działania dydaktyczne w takiej klasie wymagają umiejętności pracy na różnych poziomach oraz indywidualnego dostosowania zajęć do potrzeb każdego ucznia. Nauczyciel musi bardzo dobrze przemyśleć szczegóły lekcji, aby każdy uczeń mógł z nich skorzystać.           

Przygotowywaniu polskich uczniów do funkcjonowania w otoczeniu kolegów pochodzących z różnych kultur służy w naszej szkole szereg działań zróżnicowanych ze względu na wiek i poziom dojrzałości uczniów. Na lekcjach w klasach I–III dzieci poznają inne kultury w formie zabaw, gier planszowych, kolorowanek. Uczniowie cudzoziemscy opowiadają o swoich krajach, pokazują polskim kolegom litery z alfabetu swojego języka, śpiewają rodzime piosenki. Polskie dzieci robią to samo w języku polskim. W klasach IV–VIII uczniowie wymieniają się zwrotami grzecznościowymi w językach, którymi posługują się nasi cudzoziemcy. Organizujemy zabawy i konkursy (np. Jaka to melodia? Jaki to alfabet?), wykorzystujemy gry planszowe z nazwami kontynentów i krajów, szczególną uwagę przywiązując do miejsc, z których pochodzą nasi cudzoziemscy uczniowie. Wyszukujemy informacje dotyczące świąt, tradycji i obyczajów, wspólnie gotujemy. Przypominamy polskim uczniom, że Polacy też kiedyś doświadczali wojen, bywali uchodźcami i wbrew woli opuszczali swój kraj. Pokazanie podobieństw w historii lub losach jednych i drugich kształtuje zrozumienie i akceptację. Często staramy się organizować pracę zespołową, żeby uczniowie mogli podjąć się wspólnych działań. W ten sposób zostały zorganizowane: Dzień francuski (przygotowanie potraw, menu w kilku językach), Spotkanie Trzech Kultur (wspólne śpiewanie, tańce, prezentacje najważniejszych świąt), Kalendarz (rysunki), Nasze baśnie (czytanie baśni z różnych stron świata), Dzień języka ojczystego (recytacja wierszy) i inne. Uczniowie prezentują w szkole swoje talenty i umiejętności, wszystkich chwalimy i doceniamy, nie wprowadzamy rywalizacji.

Wsparcie pedagogiczne i dydaktyczne uczniów cudzoziemskich

Ze względu na trudności adaptacyjne i językowe cudzoziemcy w naszej szkole są objęci pomocą psychologiczno-pedagogiczną. W związku z tym każdy nauczyciel pracujący z dziećmi cudzoziemskimi dostosowuje treści nauczania do potrzeb i poziomu uczniów: upraszcza polecenia, dostosowuje prace domowe do umiejętności i możliwości ucznia, wspiera w języku rodzimym, o ile to jest możliwe (w szkole obecni są asystenci kulturowi). Język ojczysty dziecka jest wykorzystywany na przykład wtedy, gdy przyśpiesza przyswajanie zasad ortograficznych (osoby rosyjsko- i ukraińskojęzyczne).

W pierwszym roku nauki danego dziecka w zasadach oceniania uwzględnia się opinie poradni psychologiczno-pedagogicznej i zakłada wstępnie obniżenie wymagań edukacyjnych. Uczniowie cudzoziemscy są dziećmi o specjalnych potrzebach edukacyjnych, ponieważ nie znają odpowiednio języka polskiego. Wiele naszych dzieci doświadczyło dramatycznych (np. wojennych) przeżyć. Są uczniowie, którzy wcześniej nie chodzili do szkoły w swoim kraju. Wszyscy oni do prawidłowego rozwoju potrzebują przede wszystkim poczucia bezpieczeństwa i przeświadczenia o życzliwości. Pozwalamy mówić w języku ojczystym i pozostawać sobą. Nauczyciele uczestniczyli w sieci współpracy i samokształcenia oddziałów przygotowawczych i w panelu eksperckim Program nauczania języka polskiego jako obcego/drugiego w oddziałach przygotowawczych i ogólnodostępnych zorganizowanym w ramach zadania publicznego Wspieranie inicjatyw edukacyjnych w szkolnym środowisku wielokulturowym, realizowanego na zlecenie Ministerstwa Edukacji Narodowej. Jesteśmy wspierani przez Warszawskie Centrum Innowacji Edukacyjno-Społecznych i Szkoleń.

Działania integrujące

Priorytetem pracy w Szkole Podstawowej nr 58 w Warszawie jest tworzenie dobrej i przyjaznej atmosfery. Zespół nauczycieli z wielkim zaangażowaniem podchodzi do kwestii integracji Polaków i cudzoziemców. Dyrektor szkoły, Wiesława Dziklińska, stwarza ku temu odpowiednie warunki i wspiera wszystkie nasze inicjatywy. W tym roku jedna z naszych nauczycielek, Magdalena Rodzinka, została nominowana do Nagrody im. Ireny Sendlerowej „Za naprawianie świata” i otrzymała wyróżnienie, które dotyczyło właściwie całego zespołu pedagogów. Szkoła ubiegała się także o Nagrodę Wychowawczą im. Janusza Korczaka i zdobyła wyróżnienie.

W naszej placówce często organizujemy imprezy integracyjne i realizujemy wiele projektów. Wspólne spędzanie czasu jest najlepszym sposobem na zintegrowanie społeczności nie tylko szkolnej, ale i pozaszkolnej. Szkoła Podstawowa nr 58, mieszcząca się przy ul. Mieszka I, położona jest w specyficznie różnorodnym miejscu: w pobliżu znajduje się Ośrodek dla Cudzoziemców oraz nowe osiedle Wilno, gdzie mieszkają zarówno miejscowi, jak i migranci ekonomiczni z całego świata. Ci wszyscy ludzie spotykają się w jednym miejscu – w naszej szkole. Pracujemy nad tym, aby zintegrować nie tylko dzieci i rodziców, ale także całą społeczność lokalną.

Projekty integrujące

W roku szkolnym 2018/2019 zrealizowaliśmy w szkole trzy ważne projekty. Pierwszym z nich był Anioł Wolności – wieczorek niepodległościowy, który zgromadził rekordową liczbę około stu gości, nie licząc uczniów. Był komentowany przez mieszkańców osiedla Wilno i Radę Osiedla Targówek Fabryczny. Jeden z rodziców napisał na Facebooku: „Nie sądziłem, że cokolwiek będzie mnie w stanie wzruszyć na szkolnym wieczorku niepodległościowym, ale piosenka Marka Grechuty w wykonaniu dziewczynki z Czeczenii… nic nie trzeba więcej mówić o wolności. Ta impreza to wielka lekcja patriotyzmu dla dzieci polskich i niepolskich […] Już wiem, że moje dziecko wyniesie z tej szkoły nie tyko wiedzę!”. Wydarzenie było opisywane w lokalnej gazetce parafialnej. Podczas wieczorku obecni byli m.in. seniorzy z Targówka i samotne matki z Ośrodka dla Cudzoziemców. Drama, wspólne śpiewanie piosenek i tańce narodowe dzieci cudzoziemskich, zapalenie stu świec, poczęstunek i rozdawanie słodkich aniołów wolności – to były wspólne działania, które zbliżyły do siebie zarówno dzieci, jak i dorosłych.

Drugi projekt polegał na zorganizowaniu balu dla uczniów szkoły, ich rodziców, okolicznych mieszkańców, szczególnie seniorów (link do relacji z wydarzenia: www.youtube.com/watch?v=otqqtBZYwao). Chcieliśmy w ten sposób zwiększyć wrażliwość dzieci i pokazać korzyści płynące z uczestnictwa osób starszych w życiu społecznym. Uczniowie roznosili im zaproszenia. Bal odbył się w czasie „Spotkania Trzech Kultur”, podczas którego dzieci prezentowały swoje święta, tradycję i obyczaje. Była to okazja do poznania się i przełamywania barier. W czasie wspólnej zabawy wszyscy razem tańczyli, śpiewali kolędy, rozmawiali. Uczestnicy imprezy przynieśli różne dania i miło biesiadowali. Okazało się, że kobiety czeczeńskie w hidżabach, Hindusi w turbanach i miejscowa społeczność mogą razem świetnie się bawić. Udało nam się zintegrować wszystkie warstwy społeczne i grupy etniczne zamieszkujące tę część dzielnicy.

Trzeci projekt to: „Uwaga!!! Wesele!!! Europa – Targówek – Warszawa! Zapraszają gości Mieszko i Dobrawa!!! Była to inscenizacja ślubu Mieszka i Dobrawy, pokazana podczas pikniku rodzinnego, w którym wzięli udział mieszkańcy Targówka Fabrycznego oraz partnerzy projektu, w tym przedstawiciele ambasad krajów pochodzenia młodych aktorów. Poprzez tę inscenizację chcieliśmy pokazać, że cudzoziemcy od dawna przybywali do Polski i wzbogacali naszą kulturę.

Wsparcie edukacji dzieci cudzoziemskich i nauka języka polskiego

W Szkole Podstawowej nr 58 każde dziecko cudzoziemskie objęte jest dodatkowym wsparciem. Mamy trzech asystentów kulturowych, którzy wspomagają dzieci podczas lekcji. W przypadku dzieci z Ukrainy, Białorusi i Rosji duży problem stanowi bariera językowa, ale jeśli poświęci się im sporo czasu i zapewni intensywną naukę języka polskiego, w miarę szybko zaczynają przyswajać wiedzę i łatwo się integrują. Nie mają do pokonania wielkich różnic kulturowych, co ułatwia im adaptację w środowisku zdominowanym przez dzieci polskie. Natomiast uczniowie z krajów muzułmańskich przeżywają prawdziwe zderzenie z odmienną kulturą, co rodzi problemy i nieporozumienia, poza tym ich język ojczysty jest zwykle bardzo odległy genetycznie od polskiego. Dzieci te napotykają wiele niezrozumiałych dla nich sytuacji życiowych. Nauczyciele starają się pomóc każdemu dziecku odnaleźć się w nowym środowisku i robią wszystko co możliwe, by dobrze się czuło w polskiej szkole. Myślę, że nam się to udaje.

Co do nauki języka polskiego, staramy się stosować nauczanie z wykorzystaniem języka ojczystego dzieci, ale nie nadużywać go. Mamy taką możliwość ze względu na to, że kilku nauczycieli zna języki ojczyste dzieci. W literaturze glottodydaktycznej funkcjonują rozmaite poglądy na temat roli języka ojczystego w nauczaniu języka obcego (m.in. Marton 1978; Kaczmarski 1978; Komorowska 1993; Latkowska 1996). Zaleca się m.in. podejście komunikacyjno-czynnościowe, czyli umiarkowane w kwestii stosowania języka ojczystego. Wybrałam tę metodę, ponieważ dzięki niej udaje mi się dojść do pożądanego celu, czyli nauczyć języka polskiego w miarę szybko i skutecznie. Ponadto w tradycji nauczania języków obcych funkcjonują dwa układy, które w literaturze przedmiotu określane są jako:

układ podrzędności, kiedy język ojczysty stanowi punkt odniesienia w uczeniu się języka obcego;

układ współrzędności, kiedy oba języki usiłuje się utrzymać w całkowitej izolacji w procesie uczenia się języka obcego i posługiwania się nim (por. Iwan 1995: 34).

Ucząc dzieci ukraińsko- i rosyjskojęzyczne skłaniam się do przyjęcia układu podrzędności. Komentarze w języku ojczystym – niezbyt częste – bywają przydatne, ponieważ w ten sposób można zyskać na czasie. Język ojczysty uczniów zawsze pełni rolę pomocniczą. Najczęściej staram się pokazywać wyraźne kontrasty językowe, ponieważ uważam, że przyśpiesza to proces aktywizacji i zmniejsza liczbę popełnianych błędów.

Nauka języka polskiego – praktycznie

Oto kilka przykładów opracowanego przeze mnie materiału gramatycznego w formie tabelek informacyjnych.

W języku ukraińskim czasowniki w czasie przeszłym mają tę samą formę we wszystkich osobach liczby pojedynczej niezależnie od rodzaju, więc nie jest tu możliwe pominięcie zaimka osobowego. W liczbie mnogiej natomiast nie ma końcówek rodzajowych. Uczniowie często popełniają błędy, tworząc czas przeszły w języku polskim z dodaniem zaimka osobowego: ja chodził, ty robiła, my czytali, wy spali.

Ćwiczenia translacyjne są bardzo przydatne w uczeniu ortografii. Dzięki nim stosunkowo łatwo nauczyć pisowni u/ó, rz/ż, ch/h. Pomocne jest także tłumaczenie wyrazów na język ukraiński czy rosyjski – ze względu na ekwiwalencje literowe uwarunkowane rozwojem historycznym języka albo na różnice ó:o nieoparte na podobnych morfemach. W zestawieniu tabelarycznym podano tłumaczenie na język ukraiński.

W języku polskim i ukraińskim funkcjonuje wiele identycznych lub bardzo podobnych wyrazów o innym znaczeniu. Są to zwykle pułapki językowe, które mogą prowadzić do niezręczności czy nieporozumień.

Przykładowe homonimy międzyjęzykowe polsko-ukraińskie

Zadanie 1. Uczniowie oglądają obrazki z dialogami i szukają błędów. Poprawiają je i wyjaśniają, na czym polega komizm źle użytych wyrazów, np.:

• Lubię jeść owoce!
• Ja też, szczególnie ogórki i kapustę.

Zadanie 2. Uczniowie uzupełniają luki w zdaniach.

W naszej klasie jest już nowa dotykowa____________ interaktywna.

Nie spałam całą noc, bo jasno świecił _________________.

W tym_________________są najtańsze jabłka.

Podstawowym celem pracy nauczycieli języka polskiego jest osiągnięcie przez uczniów cudzoziemskich płynności i poprawności językowej. Warto pokazywać podobieństwa i różnice między językami ojczystymi uczniów rosyjsko- i ukraińskojęzycznych a językiem polskim, szczególnie w końcowych klasach szkoły podstawowej. Uczniowie muszą w bardzo krótkim czasie opanować język polski i przystąpić do egzaminu ósmoklasisty, zatem muszą także nauczyć się dobrze pisać, opanować gramatykę i język edukacyjny przedmiotów. Stanowi to ogromne wyzwanie nie tylko dla uczniów, ale i dla nauczycieli.

Bibliografia

• Iwan, K. (1995), Działanie transferu międzyjęzykowego w zakresie opanowania ortografii rosyjskiej w środowisku polskojęzycznym, Szczecin: Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego.
• Kaczmarski, S.P. (1978), Rola i znaczenie języka ojczystego w nauczaniu języków obcych, „Przegląd Glottodydaktyczny” nr 2, Warszawa: Uniwersytet Warszawski.
• Komorowska, H. (1993), Podstawy metodyki nauczania języków obcych, Warszawa: EDE-Poland.
• Latkowska, J. (1996), Zastosowanie języka ojczystego w procesie nauczania języków obcych [w:] J. Arabski (red.) Nowe tendencje w glottodydaktyce, Katowice: WSZM i JO.
• Marton, W. (1978), Dydaktyka języka obcego w szkole średniej. Podejście kognitywne, Warszawa: PWN.