Jak kształcimy przyszłych obywateli? Raport Eurydice Edukacja obywatelska w Europie

Edukacja obywatelska jako element nauczania międzyprzedmiotowego

Edukacja obywatelska w programie kształcenia może mieć status międzyprzedmiotowy. Wszyscy nauczyciele muszą się przyczynić do wypełniania celów założonych w krajowych programach kształcenia. Raport podkreśla, że wszystkie państwa nadają edukacji obywatelskiej status międzyprzedmiotowy, ponieważ we wszystkich krajach jej cele są włączane do wstępów do krajowych programów nauczania.

Najczęściej w krajowych programach kształcenia dla wszystkich poziomów szkolnych zaleca się tworzenie wartości, kształtowanie postaw i zachowań. Najrzadziej podejmowane jest zagadnienie aktywnego udziału i zaangażowania uczniów w życie szkoły i lokalnej wspólnoty. We wszystkich krajach status międzyprzedmiotowy edukacji obywatelskiej funkcjonuje równolegle do obu wyżej wymienionych modeli. W ramach nauczania międzyprzedmiotowego nauczyciele są zobowiązani do zaangażowania się w realizację edukacji obywatelskiej i jej celów zdefiniowanych w krajowej podstawie programowej. Również w Polsce obowiązująca obecnie podstawa programowa (z roku 2008) zakłada, że rozwijanie postaw istotnych dla edukacji obywatelskiej to ogólne zadanie całej szkoły.

Aktywność obywatelska w praktyce podstawą edukacji obywatelskiej

Wyposażenie uczniów w wiedzę z zakresu edukacji obywatelskiej stanowi ważną podstawę, ale charakter przedmiotu wymaga sformułowania celów możliwych do osiągnięcia raczej poprzez działania praktyczne, niż poprzez stosowanie tradycyjnych metod dydaktycznych. W związku z tym wszystkie kraje wprowadziły pewne regulacje promujące zaangażowanie uczniów w proces kierowania szkołą, pozwalające im na wypowiadanie się w sprawach społeczności szkolnej.

Oficjalne zalecenia w sprawie udziału uczniów w procesie zarządzania szkołą są tym częściej formułowane, im starsi są uczniowie. Najwięcej mechanizmów aktywizowania uczniów funkcjonuje w szkołach średnich II stopnia.

Z raportu Eurydice wynika, że nawet w państwach, w których system edukacji jest bardzo zdecentralizowany – jak Republika Czeska, Węgry, Holandia, Finlandia i Szwecja – wydano ogólnokrajowe zalecenia w tym zakresie, co stanowi wyraźną zachętę do podjęcia przez władze krajowe wysiłku na rzecz aktywizowania uczniów. Oficjalne wytyczne i zalecenia koncentrują się na trzech ogólnych sposobach organizowania udziału uczniów w zarządzaniu szkołą:

• wybory przedstawicieli klas i tworzenie rad klasowych;
• wybory rady uczniów;
• przedstawicielstwo uczniów w organach zarządzających szkołą.

Swoich przedstawicieli wybiera większość uczniów klasy, powierzając im ogólną odpowiedzialność za reprezentowanie ich interesów poprzez udział w radzie klasowej, składającej się również z nauczycieli i (w niektórych przypadkach) rodziców, lub za nieformalne kontakty z radą szkoły i/lub dyrekcją. Rady uczniów to organy przedstawicielskie, których członków wybierają wszyscy uczniowie szkoły, a rady szkolne to organy zarządzające szkołą. Zazwyczaj przewodniczy im dyrektor placówki, a składają się z przedstawicieli wszystkich grup tworzących wspólnotę szkolną: nauczycieli, kadry niepedagogicznej, rodziców i uczniów. W niektórych krajach – na przykład w Zjednoczonym Królestwie (Anglia, Walia i Irlandia Północna) – radzie szkoły mogą przewodniczyć osoby spoza szkół, mogą też do nich należeć przedstawiciele społeczności lokalnej czy innych instytucji związanych z edukacją.

Uprawnienia rad uczniowskich to w dużej mierze udział w tworzeniu planów zajęć szkolnych oraz ustalanie zasad codziennego funkcjonowania szkoły. Uczniowie pełnią przede wszystkim funkcję konsultacyjną, a nie decyzyjną. Rady uczniowskie są często zaangażowane w takie sprawy, jak zakup materiałów edukacyjnych (podręczniki i oprogramowanie) czy planowanie budżetu, jednak ich zadania w tej dziedzinie są różne w poszczególnych szkołach. Raport Eurydice podkreśla, że rady uczniowskie nie mają prawa decyzji w żadnej z dziedzin, którymi się zajmują. Ich rola ma charakter doradczy, chodzi bowiem o to, by głos uczniów był brany pod uwagę, ale bez prawa do podejmowania decyzji.

Uczniowie-przedstawiciele w szkolnych organach zarządzających uczestniczą w opracowywaniu planów zajęć szkolnych, tworzeniu zasad życia szkolnego, w organizacji zajęć pozalekcyjnych i nadzorowaniu kwestii budżetowych. W większości państw uczniowie odgrywają w tych dziedzinach przede wszystkim rolę doradczą.

Należy odnotować, że liczba systemów edukacji przyznających kompetencje decyzyjne uczniom będącym członkami organów zarządzających szkołami jest większa, niż w przypadku przedstawicieli klas lub rad uczniowskich. Można więc stwierdzić, iż panuje tendencja do przyznawania większych uprawnień uczniom w organach zarządzających szkołami, zwłaszcza w szkołach średnich II stopnia.

Podsumowując, trzeba podkreślić, że edukacja obywatelska zajmuje ważne miejsce w rzeczywistości szkół europejskich, zarówno merytorycznie, w programach nauczania, jak i w formie praktycznego zaangażowania uczniów i ich przedstawicieli w organizację życia placówki. Należy postawić jednak kilka pytań odnoszących się do realizacji zapisów strategii, zaleceń i rekomendacji w szeroko rozumianej dziedzinie edukacji obywatelskiej. Proponuję rozważenie następujących zagadnień:

• Czy edukacja obywatelska (lub jej elementy) są rzeczywiście ciekawie nauczane i czy dają uczniom wiedzę potrzebną do funkcjonowania w społeczeństwie obywatelskim?
• Czy życie szkolne faktycznie kształtuje takie postawy jak tolerancja, szacunek i zrozumienie dla odmienności czy też umiejętność wysłuchania racji drugiej strony?
• Czy działalność samorządów uczniowskich rzeczywiście daje uczniom poczucie, że są dobrze reprezentowani i mają wpływ na codzienne życie szkoły?
• Czy uczniowie otrzymują w szkole adekwatne wsparcie i zachętę do uczestniczenia w życiu społecznym lub zaangażowania w działalność wolontariacką?