3/2016
Konrad Fuhrmann
Numer: 2016/3
Tematyka: Nauczanie języka dla celów zawodowych (VOLL)
Korpusy językowe, w przeszłości wykorzystywane jedynie do badań naukowych, stały się powszechnie dostępne w Internecie. Dzięki darmowym programom do obsługi tekstów nauczyciele języków specjalistycznych mogą konstruować własne minikorpusy, na ich podstawie wybierać częstsze lub rzadsze słowa, najbardziej interesujące konteksty, wreszcie konstruować materiały dydaktyczne w oparciu o autentyczne dane językowe.
Językoznawstwo korpusowe, a w szczególności procesy kompilowania korpusów i ich przeszukiwania przy pomocy programów konkordancyjnych, stanowi dziedzinę językoznawstwa stosunkowo mało wykorzystywaną w procesie kształcenia nauczycieli, co było prawdopodobnie spowodowane ograniczonym dostępem do korpusów oraz brakiem właściwego kształcenia informatycznego na studiach filologicznych w przeszłości. Wydaje się jednak, że wraz z upowszechnieniem Internetu oraz oprogramowania typu freeware/open source, główne przeszkody w używaniu gotowych korpusów online i tworzeniu własnych (ang. do-it-yourself corpora) przestały być aż tak istotne.
Celem niniejszego artykułu jest rozważenie możliwości upowszechnienia procedur językoznawstwa korpusowego w nauczaniu języka do celów zawodowych. Najpierw przywołamy wyniki badań wskazujących na zalety i wady uczenia się w oparciu o dane korpusowe, następnie zaś – wskazówki metodyczne dla nauczycieli planujących wzbogacenie procesu nauczania o ćwiczenia oparte na danych korpusowych.
Wiele badań wskazuje na zalety stosowania procedur językoznawstwa korpusowego w nauczaniu języków obcych, a więc, jak definiuje je Barbara Lewandowska-Tomaszczyk (2005), jednej z części językoznawstwa komputerowego, zajmującej się analizą języka zgromadzonego w komputerowych zbiorach autentycznych tekstów językowych, mówionych i pisanych, reprezentujących różne odmiany, style i typy tekstu (czyli korpusach językowych). Dla przykładu, badacze podkreślają efektywność użycia zarówno niewielkich korpusów, dostosowanych do potrzeb uczniów (Aston 1997), jak i przeszukiwania dużych lub bardzo dużych kolekcji tekstowych (Bernardini 2000; de Schryver 2002) dla rozwijania sprawności pisania u początkujących uczniów (Gaskell i Cobb 2004; Yoon i Hirvela 2004) i na wyższych poziomach zaawansowania (Chambers i O’Sullivan 2004). Wspomaganie nauczania gramatyki, przede wszystkim w fazie prezentacji struktur (Hadley 2002) oraz formułowania przez uczniów reguł gramatycznych (St. John 2001) może być realizowane za pomocą odpowiednio dobranych konkordancji (przy tzw. „miękkim” podejściu, kiedy uczniowie nie pracują sami z korpusem, ale analizują wybrane przez nauczyciela konkordancje – Gabrielatos 2005). Najbardziej obiecujące efekty pokazują badania w zakresie wspomagania rozumienia tekstu czytanego i nabywania leksyki z kontekstu pisanego (Chodkiewicz 2000; Cobb 1997; Cobb 1998, Cobb i in. 2001; Horst i in. 2005) oraz wspomagania autonomii ucznia poprzez realizację treningu strategicznego (Chambers 2005; Kennedy i Miceli 2001; St. John 2001).
Alternatywą dla gotowych korpusów mogą być zbiory tworzone przez nauczyciela lub grupy nauczycieli z wykorzystaniem gotowych tekstów w odpowiedzi na konkretne potrzeby klasy (Lee i Swales 2006). Takie korpusy zrób-to-sam (ang. do-it-yourself corpora) będą często jedyną możliwością w sytuacjach, gdy uczniowie mają specyficzne potrzeby wynikające z wąsko sprecyzowanego celu uczenia się, a istniejące korpusy nie odzwierciedlają w należytym stopniu danych typów tekstów lub dziedzin życia (Tribble 1997), lub też gdy celem nauczyciela jest wyraziste pokazanie języka potocznego, mówionego czy konkretnej odmiany geograficznej. Tego typu procedury są również zalecane nauczycielom języka do celów zawodowych, głównie z uwagi na fakt, że korpusy języka ogólnego w zbyt małym stopniu zawierają w sobie teksty z określonych domen specjalistycznych, co skutkuje niewielką ilością przykładów określonych użyć słów czy zwrotów, a nawet ich zupełną nieobecnością.
Punktem wyjścia dla nauczyciela przygotowującego własny minikorpus z danej dziedziny powinno być zebranie możliwie najbardziej reprezentatywnych autentycznych wzorców tekstowych dla danej domeny języka specjalistycznego. Zgromadzenie takich dokumentów (np. aktów prawnych z systemu Eur-Lex, instrukcji obsługi urządzeń, artykułów z medycznych czasopism naukowych itd.), według ściśle określonych kryteriów: powstania tekstu, źródła jego pozyskania, czasu utworzenia, celu utworzenia, długości, pozwoli na zgromadzenie własnego zasobu wzorców tekstowych jako minikorpusu języka specjalistycznego.
Wprowadzenie zgromadzonych tekstów do programu konkordancyjnego (np. TextSTAT) pozwoli na stworzenie listy frekwencyjnej, wyselekcjonowanie z listy frekwencyjnej słów kluczowych, określenie ich konkordancji i wybranie odpowiednich ilustracyjnych akapitów tekstu.
Po określeniu listy najczęstszych/najbardziej produktywnych słów/zwrotów specjalistycznych z danej dziedziny na podstawie wzorców tekstowych, skorzystać można z gotowych korpusów językowych, takich jak na przykład uznane korpusy referencyjne dla określenia najbardziej prototypowych przykładów użycia, najczęstszych kolokacji czy zbadania gramatyki słów, poprzez sprawdzenie współwystępowania wybranych sformułowań:
Procedury językoznawstwa korpusowego, a w szczególności właściwie wybrany lub skompilowany korpus oraz odpowiedni program konkordancyjny, mogą stanowić istotną pomoc naukową zarówno w przygotowaniu zajęć przez nauczyciela, w jego procesie samokształcenia, jak i w kształtowaniu świadomości językowej uczniów („bezpośrednie” użycie korpusów w nauczaniu – Leech 1997). Najważniejsze korzyści wynikające z nauczania wspomaganego korpusami to:
Z drugiej strony, warto przestrzec nauczycieli przed nadmiernym entuzjazmem przy użyciu procedur językoznawstwa korpusowego, w szczególności w związku z następującymi problemami:
Osiągnięcia językoznawstwa korpusowego, zwłaszcza możliwości samodzielnej kompilacji tekstów z wybranej dziedziny i ich analizowania przy pomocy prostych narzędzi typu TextSTAT, umożliwiają nauczycielom języka do celów zawodowych tworzenie własnych minikorpusów poprzez zgromadzenie oczekiwanej liczby równoważnych tekstów (np. podobnych ustaw, rozporządzeń, transkryptów przemówień, instrukcji obsługi, dokumentacji technicznych itd.), „załadowanie” ich do programu TextSTAT oraz wyszukiwanie interesujących przykładów, zastosowań, związków frazeologicznych. Warto jednak przy tej okazji mieć na uwadze pewne istotne aspekty procesu badania języka z użyciem korpusów, wraz ze świadomością ograniczeń i problemów.
Interfejsy korpusów (często określane mianem programów konkordancyjnych czy konkordancerów) nie zawsze są intuicyjne i proste w obsłudze, czasem wykorzystywana jest też w nich bardziej zaawansowana terminologia językoznawcza w języku angielskim. Stąd bardziej efektywne jest korzystanie z korpusu (wyszukiwanie przykładów, wybieranie tych najbardziej odpowiednich, kopiowanie do edytora tekstu i przygotowywanie ćwiczeń) przez nauczyciela, niż oczekiwanie, że to sami uczniowie będą samodzielnie „sprawdzać” słowa w korpusie, tak jak to robią ze słownikiem.
Korpusy językowe rejestrują użycie języka w określonych sytuacjach komunikacyjnych w określonym miejscu i czasie, bez ingerencji badacza w poprawianie tekstów, dlatego znaleźć w nich można mniej stereotypowe, rzadsze czy po prostu niepoprawne użycia wyszukiwanych słów. Stąd istotną rolą nauczyciela jest odpowiednia interpretacja danych, pomijanie jednostkowych przykładów odmiennych od ustalonej normy, wybieranie do ćwiczeń tych konkordancji, które najlepiej ilustrują znaczenie danych słów.
I nauczyciele, i uczniowie powinni mieć świadomość konieczności używania korpusu razem ze słownikiem (lub słownikami), dla lepszego zrozumienia znaczeń danych słów, wyselekcjonowania tych znaczeń, które są bardziej powszechnie używane, czy też tych, które występują w określonej dziedzinie specjalistycznej. Zwłaszcza uczniom mogłoby być trudno zrozumieć znaczenie nowych słów wyłącznie na podstawie konkordancji, które mogą być bardzo różne – mniej lub bardziej zrozumiałe.
W przeciwieństwie do słownika, który podaje często „jedynie poprawne” użycia, interfejsów wyszukiwawczych korpusów można użyć do formułowania zapytań mających na celu weryfikację problemów/hipotez/reguł. Dla przykładu, sprawdzić można częstotliwość i znaczenie wyrażeń arrive at, arrive in, arrive to, dla określenia ich odcieni znaczeniowych. Inną możliwością jest sprawdzenie częstotliwości i zakresu użycia pewnych słów różniących się znaczeniem w brytyjskiej i amerykańskiej odmianie języka (np. autumn i fall). W podobny sposób formułowanie kilku zapytań o podobne słowa, „wyłuskiwanie” interesujących przykładów i tworzenie na ich podstawie zadań językowych (typu dopasowywanie części zdań, test luk, rozsypanka wyrazowa itd.) pozwoli na zaangażowanie uczniów w proces „odkrywania” języka bez niebezpieczeństwa „utonięcia” w danych językowych czy zniechęcenia mało przyjaznym środowiskiem nauki.
Narzędzia leksykalne doby Internetu 2.0 to już nie tylko gotowe słowniki, w których można jedynie poszukiwać odpowiedzi na nurtujące nauczyciela czy uczniów pytania dotyczące znaczeń nowych słów. Internet drugiej generacji wprowadził otwarty charakter aplikacji, dając użytkownikom kontrolę nad kształtem programów. W dziedzinie narzędzi leksykalnych widać to w przypadku korpusów językowych, które przy użyciu prostych programów konkordacyjnych mogą być kompilowane dla dowolnego obszaru tematycznego czy domeny tekstowej. W ten sposób nauczyciele języka do celów zawodowych zyskują znakomite narzędzie pozwalające na uzupełnienie materiału z podręcznika czy samodzielne dobieranie tekstów.
3/2016
Konrad Fuhrmann
3/2016
Izabela Witkowska
Mike i Lilly nadal poszukują przygód. Tym razem wyruszają do starożytnego Egiptu. Tam odkrywają wiele zjawisk charakterystycznych dla tego czasu i miejsca. Zafascynowani tajemniczymi piramidami, grobowcami, świątyniami wcielają się w rolę starożytnych władców. Materiał odpowiedni jest dla dzieci w wieku 10-11 lat.
3/2016
Dorota Sobczyńska
Język angielski nie musi być kolejnym przedmiotem szkolnym, nie musi być celem samym w sobie, ale powinien stać się narzędziem umożliwiającym poznawanie świata. Temu ma właśnie służyć CLIL, czyli zintegrowane nauczanie przedmiotowo-językowe, często nazywane nauczaniem dwujęzycznym. CLIL jako metoda równoczesnego uczenia języka obcego i innego przedmiotu zyskuje w polskich szkołach coraz większą popularność. Poniższy tekst ma zadanie pokazać CLIL od strony praktycznej i zachęcić do jego stosowania.
3/2016
dr Anna Parr-Modrzejewska, dr Weronika Szubko-Sitarek
W dydaktyce nauczania języków obcych sztandarowym przykładem metodyki opartej na integracji jest podejście znane jako CLIL (ang. Content and Language Integrated Learning, pol. zintegrowane nauczanie przedmiotowo-językowe). Dlaczego warto prowadzić zajęcia metodą CLIL już w szkole podstawowej i gdzie znaleźć informacje szkoleniowe oraz gotowe materiały do pracy w klasie – na te pytania staramy się odpowiedzieć w niniejszym artykule.