Przekład specjalistyczny odgrywa dużą rolę w procesie zwiększania kompetencji lingwistyczno-komunikacyjnych, albowiem poprzeczka na rynku pracy nieustannie jest podnoszona. Nie wystarczy już posługiwać się jednym czy nawet kilkoma językami obcymi na poziomie zaawansowanym, ale w firmach, przedsiębiorstwach, a także instytucjach związanych z kulturą, polityką czy nauką coraz częściej wymagana jest umiejętność przekładu tekstów specjalistycznych. Filologie obce (w tym filologia rosyjska) już dawno dostosowały programy do potrzeb rynku z tego zakresu.
Język specjalistyczny inaczej jest określany jako język fachowy, branżowy lub profesjolekt. Według definicji jęst to: „skonwencjonalizowany system semiotyczny, bazujący na języku naturalnym i będący zasobem wiedzy specjalistycznej. Język specjalistyczny wykorzystywany jest w komunikacji zawodowej do porozumiewania się tylko w odniesieniu do określonych tematów specjalistycznych i może być scharakteryzowany jako: 1) narzędzie pracy zawodowej, 2) narzędzie kształcenia zawodowego, 3) wskaźnik poziomu cywilizacyjnego” (Lukszyn 2005: 40).
Wśród rodzajów języków specjalistycznych jednym z najbardziej przydatnych wydaje się język prawniczy, albowiem bywa niezbędny dla funkcjonowania niejednej firmy. W ostatnim czasie obserwuje się także wzrost znaczenia specjalistycznego języka medycznego (pandemia, rosyjskojęzyczni imigranci z Ukrainy), a niezmiennie ważne i potrzebne są profesjolekty z zakresu bezpieczeństwa wewnętrznego, nauki i techniki.
Jak już wspomniałyśmy, celem niniejszego artykułu jest zaprezentowanie ćwiczeń realizowanych przez nas na zajęciach z tłumaczenia pisemnego oraz ustnego, zarówno w formie zdalnej, jak i stacjonarnej. Skupiamy się na profesjolektach z zakresu prawa, medycyny, nauki, techniki i bezpieczeństwa wewnętrznego. Ćwiczenia, które chcemy zaproponować, były przygotowane przez nas samodzielnie, sprawdziły się w praktyce oraz uzyskały aprobatę naszych studentów. Nasze dydaktyczne doświadczenia w zakresie nauczania przekładu języków specjalistycznych, co ważne, obejmują:
- okres pandemii i nauczania zdalnego (specyficzna metodyka prowadzenia zajęć);
- okres po rozpoczęciu wojny Federacji Rosyjskiej z Ukrainą (trudności w przygotowywaniu materiałów do zajęć, zablokowane strony, słaba jakość materiałów i potencjalnie negatywny wpływ sytuacji politycznej na motywację studenta; ograniczenie zapotrzebowania na umiejętność przekładu rosyjskich tekstów specjalistycznych).
Rok akademicki 2020/2021 był tym, w którym z uwagi na pandemię koronawirusa edukacja na Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim w Olsztynie, jak i wszystkich polskich uczelniach, odbywała się w formule zdalnej. Wówczas oprócz innych zajęć prowadziłyśmy także ćwiczenia z tłumaczenia pisemnego i ustnego z zakresu prawa, nauki, techniki, bezpieczeństwa wewnętrznego oraz medycy. Zajęcia odbywały się w ramach zajęć kierunkowych na studiach stacjonarnych drugiego stopnia na kierunku filologia rosyjska.
Zajęcia: Tłumaczenie pisemne
1. Materiały dydaktyczne
Podczas przygotowywania materiałów dydaktycznych problem stanowił dla nas wybór tematyki tekstów. Niełatwo było znaleźć materiały, które z jednej strony zainteresują studentów, z drugiej zaś sprawdzą się podczas pracy na zajęciach. Trudności pojawiały się także w przypadku niedużych objętościowo, zwięzłych tekstów o tematyce określonej programem, które zawierałyby wszystkie aspekty języka specjalistycznego. Chciałyśmy, żeby tekst nie był zbyt przeładowany terminologią i nieznaną leksyką, co niekiedy działa demotywująco na studenta. Należy zaznaczyć, że na Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim w Olsztynie na kierunek filologia rosyjska przyjmowani są studenci bez znajomości języka rosyjskiego. Dlatego ważne było dla nas, aby tekst był dostosowany do ich poziomu wiedzy i umiejętności. Starałyśmy się zaczynać pracę od tekstów prostszych, stopniowo przechodząc do trudniejszych. Znajdowałyśmy i prezentowałyśmy studentom teksty napisane w języku rosyjskim i polskim, zwracając przy tym uwagę na bogactwo leksykalne obu języków. Przedstawiałyśmy treści pisane na komputerze, na maszynie do pisania oraz rękopisy. Szczególnym zainteresowaniem wśród naszych studentów cieszyły się rosyjskie teksty odręczne, które jednak często stwarzały problemy z rozczytaniem poszczególnych wyrazów, zwrotów, a nawet całych zdań.
Warto zaznaczyć, iż na rynku wydawniczym nie ma zbyt wielu propozycji dotyczących rosyjskiego języka specjalistycznego z zakresu bezpieczeństwa wewnętrznego, nauki, techniki i medycyny oraz prac przekładoznawczych z wymienionych dziedzin. Dlatego też musiałyśmy włożyć wiele wysiłku w wyszukanie, a następnie umiejętne opracowanie własnych materiałów dydaktycznych z danego zakresu tematycznego nie tylko pod kątem kompetencji językowej, ale też wiedzy specjalistycznej w omawianej dziedzinie.
Prezentowane przez nas na zajęciach materiały były najczęściej znajdowane na rosyjskich i polskich portalach internetowych po to, aby zapewnić dostęp do bieżących informacji dotyczących bezpieczeństwa, medycyny, a także odkryć naukowych i technicznych związanych na przykład z zakażeniem wirusem SARS-CoV-2. Korzystałyśmy również z autentycznych tekstów specjalistycznych, otrzymanych od naszych zleceniodawców.
2. Rodzaje ćwiczeń
W ramach „rozgrzewki” językowej na zajęciach były proponowane w pierwszej kolejności ćwiczenia do tłumaczenia na język polski (język ojczysty studentów). Natomiast na kolejnych spotkaniach oprócz tłumaczenia na język rodzimy pojawiały się ćwiczenia z tłumaczenia na język rosyjski. Uczestnicy mieli za zadanie przygotować:
- glosariusz (przed rozpoczęciem danego tematu studenci samodzielnie opracowywali i przesyłali nam glosariusz z podanej tematyki; po jego sprawdzeniu opracowywaliśmy i rozszerzaliśmy wspólny glosariusz);
- wybrane cytaty oraz idiomy (studenci sami znajdowali kilkanaście cytatów i idiomów w języku rosyjskim oraz polskim, a następnie je tłumaczyli).
Nasi słuchacze bardzo polubili ćwiczenia polegające na szybkim znajdowaniu ekwiwalentów w języku polskim i rosyjskim z terminologii danej dziedziny oraz synonimów i antonimów (zadaniem było wyszukiwanie najczęściej synonimów, rzadziej antonimów do słów i wyrażeń w ramach terminologii z danej dziedziny). Studenci chętnie rozwiązywali krzyżówki tematyczne, układali zdania z rozsypanych wyrazów, a także tworzyli słowa i wyrażenia z postawionych w niewłaściwej kolejności liter.
Kolejne ćwiczenie, które spotkało się z aprobatą naszych studentów, dotyczyło wskazania najlepszej wersji danego tłumaczenia. Odpowiednio przygotowany przez nas krótki tekst z danej dziedziny prezentowałyśmy w całości. Następnie tekst do tłumaczenia był umieszczany po lewej stronie tabeli i dzielony po jednym zdaniu. W prawej stronie tabeli znajdowały się po 3 wersje tłumaczenia każdego zdania. Studenci mieli za zadanie zapoznać się z tekstem, a następnie wybrać najlepszą wersję tłumaczenia.
Rys. 1. Fragment ćwiczenia realizowanego na zajęciach tłumaczenie pisemne z zakresu bezpieczeństwa wewnętrznego
Proszę porównać oryginalny tekst z podanymi wersjami tłumaczenia i wybrać poprawną wersję dla danego tekstu.
Źródło: Tekst – www.abw.gov.pl/pl/zadania/zwalczanie-korupcji/50,Zwalczanie-korupcji.html [dostęp: 10.12.2020]. Opracowanie tłumaczeń – własne.
Po dokonaniu przez studentów wyboru najlepszej (ich zdaniem) wersji tłumaczenia wspólnie omawialiśmy przekład każdego zdania tekstu, a studenci wyjaśniali, dlaczego
wybrali daną wersję.
Początkowo studenci tłumaczyli teksty z języka rosyjskiego na język polski (język ojczysty), później odwrotnie – z języka polskiego na język rosyjski. Należy także wspomnieć, że przed tłumaczeniem konkretnego tekstu specjalistycznego dokonywaliśmy analizy tekstu wyjściowego, ponieważ pomaga to w usystematyzowaniu wiedzy, terminologii fachowej studenta oraz umożliwia w sposób precyzyjny i poprawny stworzenie tekstu docelowego.
3. Formuła i metody pracy
Zajęcia z tłumaczenia pisemnego odbywały się w formule zdalnej za pośrednictwem platformy Microsoft Teams. Dla każdego przedmiotu należało utworzyć nowy zespół oraz dodać do niego studentów danego rocznika. Wszystkie zajęcia rozpoczynały i kończyły się zgodnie z planem, bez zakłóceń technicznych. Glosariusze, terminologia, cytaty i idiomy oraz inne materiały były na wspólnym ekranie, co pozwalało na pokazywanie materiału tekstowego jednocześnie wszystkim studentom oraz dawało możliwość omówienia, komentowania, zadawania pytań i dyskusji. Włączenie opcji podniesionej ręki pozwalało na uniknięcie chóralnego mówienia kilku osób. Prowadzenie zajęć z włączoną kamerą przez wszystkich uczestników spotkania było bardzo pomocne w przypadku, kiedy osoba mówiąca zapomniała o włączeniu mikrofonu lub kiedy pojawiały się u niej jakieś problemy techniczne.
Zadania przeznaczone dla studentów można było im przesyłać w trakcie zajęć albo tuż przed lub też po zajęciach. Studenci natomiast mogli nam przesyłać swoje prace za pośrednictwem prywatnego czatu na bieżąco, co przyspieszało i usprawniało proces komunikacji (było widoczne, czy dana praca została dostarczona do studenta i czy została przez niego odczytana). Naszym studentom bardzo podobała się forma pracy związana z tłumaczeniem pisemnym tekstów polskich, a następnie rosyjskich. Po otrzymaniu tekstu w wersji elektronicznej (skanu lub dokumentu Word, gdyż najczęściej w takiej formie zleceniodawca przesyła tekst do tłumaczenia) studenci musieli dokonywać bezpośredniego tłumaczenia w dokumencie. Początkowo zapoznawali się oni z otrzymanym tekstem. Następnie dokonywali przekładu, wpisując tłumaczenie równolegle do teksu źródłowego (bezpośrednio po jednym zdaniu tekstu oryginału) lub wpisywali obok (wtedy musieli w dokumencie dodać tabelę, z lewej strony umieszczali tekst oryginału, natomiast z prawej strony po każdym zdaniu było wpisywane tłumaczenie tekstu). Tłumacząc i zapisując tekst tłumaczenia w języku polskim, studenci przyzwyczajali się do szybkiego pisania na klawiaturze w języku ojczystym, a dokonując tłumaczenia na język rosyjski, musieli opanować pisanie czcionką rosyjską, co stanowiło dodatkową sprawność. W ten sposób mieli możliwość stopniowego opanowania umiejętności szybkiego pisania na komputerze, która w pracy tłumacza pisemnego jest niezwykle istotna. Sprawdzenie dokonanego tłumaczenia: terminologii, idiomów, cytatów, przekładu całości było dokonywane przez przysyłanie konkretnej wersji w czacie danego zespołu. Studenci, widząc przesłane tłumaczenie, mogli porównać je ze swoją wersją, przeanalizować oraz sprawdzić pod względem poprawności gramatycznej, ortograficznej, interpunkcyjnej. W ten sposób dokonywaliśmy porównania treści wyjściowej z wersją powstałego tekstu docelowego i generowaliśmy dobry przekład. Za pośrednictwem czatu można było przesłać niezbędną informację dotyczącą poruszanego zagadnienia, podać poszukiwany wyraz, znaczenie ze słownika elektronicznego, podesłać źródło itp.
Kiedy w roku akademickim 2021/2022 powróciliśmy do nauki stacjonarnej i korzystanie z platformy Microsoft Teams nie było zalecane, zaczęliśmy na zajęciach posługiwać się aplikacją Skype. Każdy student pracował przy swoim komputerze i czat służył nam do szybkiego przesyłania, sprawdzania oraz analizowania wersji tłumaczeniowej tekstu. Taka formuła pracy naszym zdaniem przynosi więcej korzyści niż dokonywanie tłumaczenia na papierze (od ręki / w wersji papierowej).
Zajęcia: Tłumaczenie ustne
1. Materiały dydaktyczne
Największe trudności sprawiało nam znalezienie materiałów dydaktycznych do tłumaczenia ustnego z zakresu prawa, nauki, techniki, bezpieczeństwa wewnętrznego i medycyny, które zawierałyby odpowiednią terminologię i leksykę na zajęcia z tłumaczenia ustnego. Wiele czasu zajmowało nam znalezienie krótkich nagrań, materiałów wideo (często trzeba było przewijać lub ciąć znaleziony materiał), w których prelegent mówiłby wyraźnie i niezbyt szybko. Jeżeli nagranie znajdowało się w serwisie internetowym YouTube, to za pośrednictwem ustawień można było zmniejszyć prędkość wypowiadanych wyrazów. W innych nagraniach nie było możliwości uruchomienia takiej opcji. Znajdowałyśmy i prezentowałyśmy także studentom nagrania z szybko mówiącym prelegentem i prelegentem z wadami wymowy lub z występującym dodatkowo hałasem. Przekazując studentom taki właśnie materiał, chciałyśmy, aby nasi studenci byli przygotowani na to, że nie zawsze będą tłumaczyć dobrze mówiącą osobę w idealnych warunkach.
Materiały do ćwiczeń z tłumaczenia ustnego znajdowałyśmy na rosyjskich i polskich portalach internetowych. Większa liczba nagrań była prezentowana w języku rosyjskim po to, aby usprawnić umiejętność szybkiego zrozumienia i przetłumaczenia materiału z języka obcego na język ojczysty. Nagrania w języku rosyjskim znajdowałyśmy na rosyjskich portalach internetowych poświęconych prawu, bezpieczeństwu wewnętrznemu, nauce, technice i medycynie. Korzystałyśmy także ze stron internetowych telewizji rosyjskiej oraz z serwisu internetowego YouTube. Niestety, od marca 2022 roku większość rosyjskich stron internetowych, z których korzystałyśmy, została zablokowana, a jeżeli istnieje do nich dostęp, to zamieszczony tam materiał często nie otwiera się w całości lub występują różnego rodzaju zakłócenia w jego odtwarzaniu. W serwisie internetowym YouTube oraz w niektórych materiałach rosyjskojęzycznych również pojawia się ten problem.
2. Rodzaje ćwiczeń
W ramach rozgrzewki językowej na zajęciach z tłumaczenia ustnego były proponowane ćwiczenia z tłumaczenia na język ojczysty. Natomiast na kolejnych zajęciach oprócz tłumaczenia na język polski pojawiały się ćwiczenia z przekładu na język rosyjski. Tłumaczono:
- glosariusze (wersja ostateczna glosariusza z danego tematu opracowywana na zajęciach z tłumaczenia pisemnego oraz uzupełniona o nagrania);
- wybrane cytaty i idiomy (na podstawie wcześniej opracowanej wersji z zajęć z tłumaczenia pisemnego);
- imiona, nazwiska, nazwy geograficzne oraz liczby.
Należy zaznaczyć, że materiał do wyżej wymienionych ćwiczeń był przez nas opracowywany i nagrywany za pośrednictwem smartfona (dyktafonu i aparatu – nagrywanie filmu).
Przygotowywałyśmy także ćwiczenia pamięciowe przydatne we wszystkich rodzajach tłumaczenia ustnego:
- zapamiętywanie tematycznych szeregów słów, liczb, jednostek miar, wyrażeń, a nawet krótkich rymowanych wierszyków;
- powtarzanie za wykładowcą polegające na tym, że prowadzący czyta jeden wers wiersza, student go powtarza, prowadzący czyta następnie drugi wers, student powtarza pierwszy i drugi wers, prowadzący czyta trzeci wers, student powtarza pierwszy, drugi, trzeci itp.;
- wyszukiwanie w odsłuchiwanym przez studenta tekście określonych informacji wskazanych przez wykładowcę i odtworzenie ich.
3. Formuła i metody pracy
Zajęcia z tłumaczenia ustnego, tak jak i pisemnego, odbywały się w formule zdalnej za pośrednictwem platformy Microsoft Teams. Ćwiczenia z tłumaczenia ustnego również rozpoczynały i kończyły się zgodnie z planem bez problemów technicznych. Wszystkie nagrania były prezentowane za pomocą ustawienia wspólnego ekranu.
Przed udostępnieniem ćwiczeń studenci mieli włączoną kamerę i byli umieszczani przez nas w odrębnych pokojach. Taka opcja w platformie MS Teams była dla nas bardzo pomocna, ponieważ w czasie ćwiczeń mogłyśmy zaglądać i słuchać wypowiedzi studentów, którzy nagrywali swoje tłumaczenie na dyktafon. Po nagraniu tłumaczenia studenci przesyłali je nam. Ponadto sami odsłuchiwali swoje nagrania w celu weryfikowania poprawności wykonanego zadania. Niekiedy studenci na zmianę prezentowali wersje swojego tłumaczenia. Były one wspólnie analizowane i omawiane. Zwracałyśmy także uwagę na poprawność językową w nagraniach, na błędy akcentuacyjne i fonetyczne.
W warunkach stacjonarnych zajęcia z tłumaczenia ustnego odbywały się w podobny sposób, z tym że podczas wykonywania ćwiczeń przez studenta miałyśmy więcej czasu i możliwości na wychwycenie, zanotowanie nieprawidłowości pojawiających się w tłumaczeniu i poprawności języka rosyjskiego lub polskiego studentów. Naszym zdaniem taka formuła pracy przynosiła więcej korzyści, gdyż pracując w warunkach stacjonarnych, nie trzeba było przechodzić z pokoju do pokoju studentów, tak jak to było w przypadku nauczania zdalnego, co czasem zajmowało nawet kilka minut.
Na zajęciach z przekładu tekstów specjalistycznych zwracałyśmy również uwagę na umiejętne korzystanie ze źródeł: słowniki tematyczne w wersji tradycyjnej i elektronicznej, teksty paralelne, konsultacje ze specjalistami z dziedziny, która jest przedmiotem tłumaczenia, kontakt z profesjonalnymi, doświadczonymi tłumaczami. Ważną kwestię, również akcentowaną na zajęciach z tłumaczenia tekstów specjalistycznych, stanowiła etyka zawodowa tłumacza i problem odpowiedzialności zawodowej (konsekwencje błędów przy tłumaczeniu tekstów prawnych czy medycznych, zachowanie poufności, obiektywizmu i bezstronności).
Podsumowanie
Prowadzenie zajęć z przekładu tekstów specjalistycznych wymaga zarówno od prowadzącego, jak i od studentów wiele wysiłku, aby bowiem dokonać dobrego tłumaczenia takiej treści, należy mieć sporą wiedzę z zakresu danej tematyki (np. medycyna, prawo, bezpieczeństwo wewnętrzne itd.), dysponować dużym zasobem leksykalnym z danego profesjolektu w obu językach oraz dbać o zachowanie poprawności językowej.
Wyzwaniem dla prowadzącego zajęcia i studentów jest znalezienie odpowiednich do nauki przekładu tekstów specjalistycznych oraz materiałów do nauki tłumaczenia ustnego (m.in. w związku z wojną Federacji Rosyjskiej z Ukrainą, zamrożenie relacji i współpracy w wielu dziedzinach polsko-rosyjskich). Problemem są ponadto niewystarczające kompetencje językowe studentów do tłumaczenia tekstów specjalistycznych, a także zbyt mała ilość czasu, aby na ćwiczeniach (ograniczona liczba godzin) wykształcić i rozwinąć wszystkie niezbędne kompetencje (m.in. językową, dziedzinową, interkulturową, dot. wyszukiwania informacji itd.), aby dokonać dobrego tłumaczenia.
Należy jednak pamiętać, że nasi studenci są studentami filologii, a nie specjalistycznych studiów przekładowych, i rozpoczynają naukę języka rosyjskiego od tzw. zera. Swoistą trudnością, ale też okazją do uruchomienia przez prowadzącego pokładów kreatywności, było nauczanie zdalne na platformie Microsoft Teams (zaprezentowane przez nas ćwiczenia i inne formy pracy ze studentami, pomimo drobnych niedociągnięć, sprawdziły się).
Ważną, jeśli nie najważniejszą, kwestię w dydaktyce nauczania przekładu tekstów specjalistycznych stanowi motywacja studentów tak do wykonania trudnego zadania, jakim niewątpliwie jest rozwijanie i poszerzanie wszystkich kompetencji tłumaczeniowych, jak i nieustannego samodzielnego pogłębiania wiedzy oraz doskonalenia warsztatu tłumacza.
Bibliografia
Lukszyn, J. (red.) (2005), Języki specjalistyczne. Słownik terminologii przekładowej, Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
Artykuł został pozytywnie zaopiniowany przez recenzenta zewnętrznego „JOwS” w procedurze double-blind review.
