Nieznany już najmłodszym pokoleniom nauczycieli i uczniów podręcznik L.G. Alexandra New Concept English był przełomową pozycją w dydaktyce języków obcych. Mimo swego wieku publikacja wciąż jest interesująca i bez wątpienia może być źródłem inspiracji, jak wykorzystać pracę z tekstem na lekcji języka obcego. Przez 50 lat w metodyce zmieniło się wiele, ale główny filar New Concept English polegający na tym, że należy: najpierw wysłuchać, później powiedzieć; najpierw powiedzieć, później przeczytać; najpierw przeczytać, później napisać (Alexander 1967:xiii), pozostaje aktualny po dziś dzień.
Rozwój tej koncepcji przez poszczególne trendy metodyczne doprowadził do rozbudowania form nauczania zintegrowanego, w którym praca nad jedną sprawnością językową jest sprzężona w trakcie prowadzenia jednostki lekcyjnej z pracą nad innymi sprawnościami. Sam tekst natomiast jako główny punkt lekcji powinien pozostać stałym elementem – nie jest on oczywiście jedynym przedmiotem nauki – umożliwia też organizowanie innych jednostek języka, takich jak zdania, struktury składniowe i wreszcie słownictwo, które przyswajamy. Tekst pozwala w jednym miejscu pokazać wiele ważnych komponentów mowy. To tekst jest tą strukturą, która łączy wszystkie elementy oraz jednostki języka w całość i wreszcie to tekst stopniowo doprowadza do formowania osobowości językowej, która może się wyrażać autorskim stylem. Dobierając teksty do zajęć, kierujemy się różnymi kryteriami leksykalnymi czy gramatycznymi, ale przede wszystkim komunikacyjnymi, które pomogą uczniom realizować różnorakie zadania w życiu codziennym.
Centralne miejsce w znajomości języka obcego zajmuje słownictwo i – co za tym idzie – to jemu powinno się poświęcać najwięcej czasu podczas jednostki lekcyjnej. Po opanowaniu słownictwa można ucznia stopniowo wyprowadzać na poziom samodzielności językowej i pomagać mu w wykonywaniu praktycznych zadań. Nadrzędnym celem uczenia jest skierowanie ucznia na działania w języku obcym. To czyni znajomość leksyki podstawowym filarem pomagającym w realizacji tego zadania.
Na łamach czasopisma Języki Obce w Szkole pojawiło się w ostatnich latach szereg artykułów poruszających bezpośrednio lub pośrednio różne aspekty nauczania leksyki (Sowa-Bacia 2017, Madej 2016, Kopacz 2016, Otwinowska 2015, Mihułka 2012 i in.). Z obszernej literatury metodycznej przedmiotu i doświadczeń codziennych w klasie płynie wniosek, że znaczenie słów najlepiej przekazywać w zdaniach i konkretnych sytuacjach. Dobór zdań i sytuacji leży w gestii nauczyciela.
Dobór i nauczanie słownictwa w Polskich czytankach
Tworząc koncepcję Polskich czytanek, musieliśmy odpowiedzieć sobie na kluczowe pytania: jakie słownictwo należy wprowadzać na lekcji języka polskiego jako obcego, jak je powtarzać, utrwalać i aktywizować. Autorzy założyli, że publikacja ta nie jest podręcznikiem kursowym, a jedynie materiałem uzupełniającym oraz że jest skierowana do uczących się na poziomach A1, A2 i B1. Z tych powodów poza leksyką ogólną, wpisaną do minimum leksykalnego tych poziomów, wprowadzono leksemy o silnym osadzeniu kulturowym.
Wybór podejścia zadaniowego zdeterminował fakt, że nadrzędne miejsce przyznano słownictwu związanemu z polskimi realiami i kulturą. W rezultacie do zasobu leksykalnego podręcznika weszły liczne kulturemy2 leksykalne, takie jak działka, laurka, parawaning, dresiarz, majówka, disco polo, planszówka, filmówka i in.; oraz szereg terminów-kulturemów z dziedziny kulinariów, gdyż zdaniem autorów jedzenie i napoje są najbardziej charakterystycznymi symbolami komunikacji interkulturowej. Tutaj na pierwszym miejscu zostały wyodrębnione takie elementy polskiej kultury kulinarnej, jak np. bigos, drożdżówka, ryba po grecku i inne. Ponadto autorzy zdecydowali się włączyć do zasobu leksykalnego wybrane cytaty będące tekstami precedensowymi, np. Czy to jest miłość, czy to jest kochanie?, nazwy własne o charakterze precedensowym, np. pan Hilary, zaczarowany ołówek, polski Harley i wreszcie swego rodzaju kulturemy frazeologiczne3: kura domowa, niebieskie migdały, oraz neosematyzmy, takie jak np. burak (funkcjonujące jako forma adresatywna (Sosnowski 2015). Dobór takiego słownictwa nie jest przypadkowy. Z praktyki dydaktycznej wynika, że to nauczyciel w trakcie lekcji jest w stanie najlepiej zaprezentować uczącym się znaczenie i sferę funkcjonowania poszczególnych jednostek leksykalnych (głównie jeśli są to kulturemy) poprzez przekazywanie znaczeń denotacyjnych (znaczenia, jakie przypisuje się poszczególnym wyrazom), konotacyjnych (dotyczących właściwości stylistycznych wyrazu) i wreszcie pragmatycznych (decydujących o tym, jak należy zinterpretować całą wypowiedź). W tym celu nauczyciel stosuje najróżniejsze techniki i środki dydaktyczne, aby uczący się mógł przyswoić jak najwięcej znaczeń podczas lekcji, a także był w stanie używać wyrazów w odpowiednim kontekście.
W doborze słownictwa autorzy kierowali się jeszcze jednym kryterium: kreowanie sytuacji charakterystycznych dla kultury i obyczajowości Polaków np. spotkanie przy kawie i ciastku, imieniny w polskim stylu, Dzień Matki, na działce. Wydaje się zasadne przywoływanie takich sytuacji podczas lekcji poprzez odpowiednie zadania sytuacyjne (np. złożymy solenizantowi życzenia z okazji imienin; napiszemy laurkę dla mamy itp.). Tworzenie takich sytuacji, nawet jeśli wydają się one sztuczne, pozwala odwoływać się do emocjonalnej sfery uczniów, co w konsekwencji sprzyja przyswajaniu słownictwa i wszelkich informacji od nauczyciela.
Tekst w nauczaniu słownictwa
W celu doboru kontekstu do opanowania słownictwa autorzy Polskich czytanek już nawet w nazwie powrócili do sprawdzonego gatunku, jakim jest czytanka, czyli krótki tekst z podręcznika. Wybór takiej formy jest podyktowany kilkoma względami. Autorzy zdają sobie sprawę, że wykorzystanie dłuższych tekstów na poziomie podstawowym wymaga ich adaptacji, więc naturalne jest, że są to teksty preparowane. Poprzez tekst nie tylko łatwiej opanować struktury leksykalno-gramatyczne, ale przede wszystkim przekazać uczniom wiedzę dotyczącą wybranych zagadnień ze sfery obyczajowości, kultury i historii. Ten gatunek pozwala też na wykorzystanie w nauczaniu podejścia narracyjnego. Po wprowadzeniu tekstu można go opowiedzieć, odczytać w parach, inscenizować, co sprzyja lepszemu opanowaniu języka i wyzwalaniu potencjału twórczego ucznia, np. poprzez zadanie: Jesteś scenarzystą filmowym. Napisz scenariusz jednej sceny „Na polskiej działce” (wydaje się, że idealnym zadaniem kończącym taką pracę byłoby odegranie tej sceny przed grupą).
W celu podsumowania powyższych rozważań na temat roli tekstu w procesie nauczania słownictwa prezentuję scenariusz lekcji na podstawie książki Polskie czytanki. Pragnę podkreślić, że scenariusz lekcji zasadniczo różni się od jednostki lekcyjnej w książce. Scenariusz dokładniej odzwierciedla założenia autorów. W praktyce dydaktycznej nauczyciel modyfikuje scenariusz podczas zajęć w zależności od grupy, z którą prowadzi lekcje.
- Alexander L.G. (1967) First Things First. New Concept English Course, London: Longman.
- Jaskot, M. (2015) Culturemes and non-equivalent lexis in dictionaries. W: Cognitive Studies/Etudes Cognitives, 15, 115-124. DOI: 10.11649/cs.2015.009.
- Jaskot, M. (2016) Odniesienia kulturowe w nauczaniu języka obcego w grupie wielokulturowej – pułapki i wyzwania. W: Glottodydaktyka, tom XX, Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 133-150, DOI: 10.15290/lingdid.2016.20.10.
- Kopacz, Ł. (2016) O przekazywaniu znaczenia i nauczaniu słownictwa na lekcji języka obcego. W: Języki Obce w Szkole, 4.
- Madej, M. (2016) Sposób na słówka, czyli ćwiczenia leksykalne na chmurach obrazów. W: Języki Obce w Szkole, 2.
- Mihułka, K. (2012) Sposoby rozwijania kompetencji interkulturowej na lekcji języka obcego. W: Języki Obce w Szkole, 2.
- Nagórko A., Łaziński M., Burkhardt H. (2004) Dystynktywny słownik synonimów. Kraków: Universitas.
- Otwinowska, A. (2015) Na drodze ku wielojęzyczności – rozwijanie słownictwa uczniów na podstawie języka angielskiego. W: Języki Obce w Szkole, 2.
- Rada Europy (2003) Europejski system opisu kształcenia językowego. Warszawa: CODN.
- Sosnowski, W. (2015) Formy adresatywne: aspekt językowy i socjologiczny. W: Semantyka a konfrontacja językowa, 5, 319-332.
- Sowa-Bacia, K. (2017) Wyniki badan empirycznych nad efektywnością podejścia narracyjnego we wczesnym nauczaniu języka obcego. W: Języki Obce w Szkole, 1.
1 Wioletta Gurdak, Wojciech Sosnowski (2017) Polskie czytanki. Język polski dla obcokrajowców, Warszawa: KJV Digital; książka wydana pod patronatem Kolegium Europejskiego w Natolinie.
2 Przez kulturemy rozumiem ważne dla samoidentyfikacji jakiejś społeczności słowa-klucze, charakteryzujące zarówno jej stosunek do tradycji, jak i radzenie sobie z czasem teraźniejszym, aktualne przeżywanie świata (Nagórko, Łaziński, Burkhardt 2004).
3 Terminu kulturem frazeologiczny używają autorzy Leksykonu aktywnej polskiej i ukraińskiej frazeologii (Sosnowski, Tymoshuk 2017; Sosnowski, Jaskot 2017).
