Przeglądaj artykuły opublikowane w JOwS

Kaszubszczyzna została uznana za język regionalny w 2005 r. na mocy ustawy z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym, jednak badacze, działacze i pisarze traktowali ją jako odrębny język znacznie wcześniej – od XIX stulecia¹. Kaszubski jest językiem literatury pięknej², a także liturgii i nauki. W szkołach nauczany jest od 1991 r.³

Niniejszy artykuł przedstawia wyniki wycinka ankiety przeprowadzonej w 2018 r.⁴, której celem było zbadanie postaw młodzieży z północy Kaszub wobec języka kaszubskiego (Stanulewicz i in. [w przygotowaniu]). Zaprezentujemy tutaj wypowiedzi młodych ludzi dotyczące przydatności kaszubszczyzny. Ponadto przytoczymy wybrane odpowiedzi z badania z lat 2012–2013 (Lew-Kiedrowska i Stanulewicz 2014).

Na przekonanie o przydatności języka wpływa jego użycie w różnych sytuacjach oraz to, jak dużo osób się nim posługuje i kim są te osoby. Ważną kwestią jest także postrzeganie języka jako efektywnego narzędzia komunikacji i opisu rzeczywistości. Pozytywna opinia o przydatności języka może wpływać na częstotliwość jego użycia, a także na motywację do jego nauki.

Charakterystyka respondentów
W 2018 r. badaniem ankietowym objęto ponad sześciuset uczniów czterech ówczesnych szkół ponadgimnazjalnych w Wejherowie. W czasie przeprowadzania testu młodzież była w wieku 16–20 lat (średnia: 17,14 roku). Respondenci reprezentowali Wejherowo oraz ponad sto innych miejscowości położonych w powiatach wejherowskim i puckim. Ponieważ niektórzy (nieliczni) uczniowie nie podali odpowiedzi na wiele pytań, a w kilku kwestionariuszach odpowiedzi okazały się sprzeczne, uwzględniono ankiety wypełnione przez 590 respondentów: 346 dziewcząt i 244 chłopców.

Trzy zadane przez nas pytania dotyczyły znajomości języka kaszubskiego i jego użycia w rodzinie:

• Czy znasz język kaszubski?
• Czy u ciebie w domu mówi się po kaszubsku?
• Czy kiedyś w twojej rodzinie używano języka kaszubskiego? [pytanie skierowane do uczniów nieznających języka kaszubskiego]

Udzielone odpowiedzi pozwoliły nam wyodrębnić pięć grup respondentów:

• grupa I – respondenci znają język kaszubski, a członkowie ich rodzin posługują się nim w domu;
• grupa II – respondenci znają język kaszubski, ale w domu nie jest on używany;
• grupa III – w domach respondentów mówi się po kaszubsku, oni sami jednak deklarują, że go nie znają;
• grupa IV – ani respondenci, ani ich rodziny nie mówią w domu po kaszubsku, ale język ten był kiedyś używany w ich rodzinach;
• grupa V – respondenci i ich rodziny nie znają języka kaszubskiego, ponadto twierdzą, że nie był on używany w przeszłości lub nic im o tym nie wiadomo (bądź w ogóle nie podają odpowiedzi)⁵.

Należy tu wyraźnie zaznaczyć, że jest to podział uproszczony, który nie uwzględnia m.in. użycia kaszubszczyzny przez członków rodziny niemieszkających z respondentem, proporcji stosowania kaszubskiego i polskiego w codziennych domowych rozmowach⁶ ani tego, czy kaszubski był kiedyś używany w rodzinach respondentów zaklasyfikowanych do grup I–III (szczególnie interesujące byłyby tutaj odpowiedzi uczniów z grupy II). Tabela 1 prezentuje liczebność wyodrębnionych grup w 2018 r. Z łatwością można zauważyć, że grupa V jest najliczniejsza – stanowi prawie 43 proc. wszystkich ankietowanych. Językiem kaszubskim włada 27,5 proc. badanych (grupy I–II).

Tabela 2 prezentuje rozkład respondentów w poszczególnych grupach według płci. Mimo że w badaniu uczestniczyło więcej dziewcząt niż chłopców – odpowiednio 346 (58,64 proc.) i 244 (41,36 proc.) – w grupach II i V znalazło się więcej osób płci męskiej.

Należy tu również odnotować, że tylko 22 respondentów ze wszystkich pięciu grup (co stanowi 3,73 proc. ogółu) uczęszczało na lekcje kaszubskiego w czasie badania. Dla porównania 206 osób (34,92 proc.) uczyło się tego języka w szkole podstawowej.

Opinie o przydatności kaszubszczyzny – dane statystyczne
Jak pokazują dane w tabeli 3, ponad połowa respondentów tylko z dwóch grup uważa, że kaszubski jest przydatny: 75 proc. z grupy I i 53,5 proc. z grupy II. Jeżeli chodzi o pozostałych, to pozytywnej odpowiedzi udzieliło 46 proc. uczniów z grupy III, 27 proc. uczniów z grupy IV i prawie 17,5 proc. uczniów z grupy V. Wyniki te nie są zaskakujące, gdyż nieobecność kaszubszczyzny w życiu młodego człowieka w większości wypadków nie wiąże się z odczuwaniem jej braku.

Przekonanie o większej przydatności kaszubszczyzny łączy się nie tylko z jej używaniem w domu, ale może być powiązane także z nauką w szkole. Weźmiemy tu pod uwagę odpowiedzi udzielone przez respondentów z grupy I. Tabela 4 uwzględnienia czynnik, jakim jest nauka kaszubskiego w szkole podstawowej. Jak pokazują dane, wśród osób uczęszczających w przeszłości na lekcje kaszubskiego grupa respondentów uznająca ten język za pożyteczny jest większa o prawie osiem punktów procentowych od grupy respondentów niemających takich doświadczeń edukacyjnych.

Ponadto opinie o przydatności kaszubszczyzny są zdecydowanie skorelowane z deklarowaną tożsamością⁷. Biorąc ponownie pod uwagę grupę I, odnotowano, że osoby deklarujące tożsamość kaszubską, kaszubsko-polską i polsko-kaszubską znacznie częściej sądzą, że język kaszubski się przydaje (około 85,5 proc.), niż osoby, które wskazały polską tożsamość (około 46,5 proc.). Dane przedstawiono w tabeli 5 (nie uwzględnia ona osób, które nie określiły swojej identyfikacji).

Uzasadnienia opinii o przydatności języka kaszubskiego
Respondenci zostali poproszeni o rozwinięcie swoich odpowiedzi na pytanie o przydatność kaszubszczyzny. Niektórzy pominęli ten punkt w kwestionariuszu, inni zaś podali dwa lub – rzadziej – trzy uzasadnienia. Poniżej omówimy wypowiedzi o przydatności kaszubszczyzny, pomijając te dotyczące nieprzydatności⁸.

Tabela 6 przedstawia dane liczbowe dotyczące ankietowanych z każdej grupy podających uzasadnienia, a także średnie uzasadnień przypadających na jednego respondenta w danej grupie. Proporcjonalnie uczniowie z grupy I przytoczyli najwięcej argumentów świadczących o przydatności języka kaszubskiego.

Wśród powodów, dla których kaszubszczyzna jest uważana za przydatny język, można wyodrębnić następujące (nierzadko ze sobą powiązane):

• powiązanie z tożsamością,
• podtrzymanie tradycji,
• powiązanie z kulturą,
• walory języka kaszubskiego (piękny, unikalny, ciekawy),
• komunikacja z rodziną, szczególnie z osobami starszymi, a także z innymi osobami znającymi język,
• funkcja języka regionu,
• znaczenie języka (jego istotność),
• korzyści płynące ze znajomości każdego języka lub wielu języków,
• samorozwój,
• używanie kaszubskiego w sytuacjach, w których obecne są osoby nieznające tego języka,
• łatwiejsza nauka innego języka,
• oczywistość.

Rysunek 1 oraz tabele 7–11 przedstawiają dane liczbowe i procentowe dotyczące klasyfikacji odpowiedzi w poszczególnych grupach.

Dane te w wypadku respondentów ze wszystkich grup wskazują na komunikację jako główny powód, dla którego kaszubszczyzna jest przydatna. Wielu ankietowanych podkreśla konieczność użycia tego języka w rozmowach z dziadkami lub innymi starszymi osobami. Przejdźmy teraz do konkretnych przykładów uzasadnień¹⁰. Jak wskazano powyżej, najważniejsza okazała się komunikacja. Uczniowie uzasadniali to m.in. następująco:

• „Aby porozumieć się ze starszymi, którzy nie mówią po polsku” (grupa I, K, 17 lat11).
• „Pozwala to na porozumiewanie się z osobami, które mówią tylko tym językiem” (grupa II, M, 16 lat).
• „Mam satysfakcję z tego, że rozumiem babcię i odpowiadam jej po kaszubsku” (grupa I, K, 16 lat).
• „Większość mojej rodziny i otoczenia zna ten język i go używa” (grupa I, K, 16 lat).
• „Bo rozumiem, o czym rozmawiają ludzie po kaszubsku” (grupa I, M, 18 lat).
• „Ponieważ ten język nas otacza i komfortowe jest rozumienie go” (grupa II, M, 18).
• „Można porozmawiać, dogadać się, pośmiać” (grupa I, M, 18 lat).

Okazuje się, że użycie języka jest powiązane nie tylko z komunikacją w rodzinie, ale służy także pielęgnowaniu więzi i tradycji rodzinnych:

• „Ponieważ więzi rodzinne i tradycja zostają podtrzymane” (grupa I, K, 18 lat).
• Respondenci nierzadko podkreślali, że kaszubski jest ważny jako język regionu:
• „Ponieważ jest to nasz język. Jestem wychowany na Kaszubach i ten język jest dla mnie jak i dla wielu ludzi z rejonu ważny” (grupa I, M, 16 lat).
• „Jest to ważny język, bo posługują się nim dziadkowie, i jest to język regionu, gdzie się mieszka” (grupa II, K, 17 lat).

Dlatego powinno się o niego dbać:

• „Ponieważ można zadbać i pielęgnować język z regionu, z którego się wywodzimy” (grupa II, K, 18 lat).
• „Jest to nasz język regionalny, powinniśmy go znać i pielęgnować” (grupa V, K, 17 lat).
• „Warto jest znać język rejonu, w którym się mieszka, i nie pozwolić językowi umrzeć” (grupa V, K, 17 lat).

Niektórzy respondenci powiązali kaszubszczyznę z poczuciem tożsamości, np.:

• „Ponieważ świadczy o przynależności do grupy Kaszubów” (grupa I, K, 18 lat).
• „Moja tożsamość określa mnie” (grupa I, M, 19 lat).
• „Mówiąc po kaszubsku, jesteśmy świadomi, że należymy do Kaszub i możemy poczuć się wyjątkowi” (grupa I, K, 17 lat).
• „Jest to język nasz i naszych przodków, i jesteśmy mieszkańcami Kaszub” (grupa I, K, 17 lat).
• „Pokazuje przywiązanie do kultury i tradycji przodków” (grupa I, M, 17 lat).
• „Niektórzy starsi ludzie mówią tylko po kaszubsku, poza tym znajomość korzeni” (grupa V, K, 16 lat).

Z regionem, jak i z tożsamością, powiązane są takie pojęcia jak „kultura” i „tradycja”, o których respondenci tak pisali w związku z przydatnością języka kaszubskiego:

• „Trzeba podtrzymywać tradycje” (grupa I, K, 18 lat).
• „Większość mojej rodziny mówi po kaszubsku, powinno się podtrzymywać tradycję i język” (grupa III, K, 17 lat).
• „Jest on związany z naszą kulturą i przeszłością” (grupa III, K, 18 lat).
• „Rozwija to naszą kulturę i podtrzymuje tradycje” (grupa III, K, 17 lat).
• „Warto kultywować swoją lokalną tożsamość” (grupa III, M, 18 lat).
• „Jest to język obecny w naszej kulturze i należy go przynajmniej rozumieć” (grupa V, K, 17 lat).
• „Ponieważ można w ten sposób poznać kulturę kaszubską i przedłużyć jej żywot oraz porozumieć się z ludnością kaszubską” (grupa V, K, 18 lat).

Niektórzy ankietowani wymieniali pozytywne cechy języka kaszubskiego, takie jak bogata leksyka czy jego piękno, np.:

• „Żeby porozumieć się z rodziną, a także to piękny język” (grupa I, K, 17 lat).
• „Bardzo ciekawy język, mieszkamy na Kaszubach, więc powinniśmy choć trochę go znać” (grupa I, M, 17 lat).
• „Uważam, że kaszubski to ciekawy język” (grupa II, M, 17 lat).
• „Jest to bardzo ładny język” (grupa V, K, 17 lat).
• „Jest to bardzo stary język” (grupa III, M, 18 lat).

Jak pokazują dane, znaczna część odpowiedzi dotyczy nauki i znajomości języków, szczególnie płynących z nich korzyści, np.:

• „Dobrze znać dodatkowy język” (grupa I, K, 17 lat).
• „Znajomość każdego języka jest przydatna” (grupa I, K, 16 lat).
• „Każdy język jest przydatny” (grupa I, M, 18 lat).
• „Znajomość różnych języków rozwija i doskonali się wiele umiejętności” (grupa III, K, 17 lat).

Niektórzy ankietowani wzięli pod uwagę perspektywę przyszłego zatrudnienia:

• „Jeden język więcej do CV” (grupa IV, M, 18 lat).

Jak można z łatwością zauważyć, w odpowiedziach respondentów z różnych grup przewijają się zarówno użytkowe walory kaszubszczyzny (przydatność w codziennej komunikacji, w CV), jak i nieużytkowe – zachowanie języka przodków, pielęgnowanie kultury i poczucie tożsamości. Oddzielenie czynników ściśle użytkowych od ściśle nieużytkowych jest w niektórych wypadkach niemożliwe, ponieważ respondenci, porozumiewając się z rodziną i ze znajomymi (co można sklasyfikować jako walor użytkowy), doznają poczucia tożsamości i wspólnoty (które uważać należy za aspekty nieużytkowe).

Uzasadnienia przydatności podane w badaniu z 2018 r. potwierdzają wyniki innego badania (Lew-Kiedrowska i Stanulewicz 2014; zob. także Stanulewicz i Smentek 2016). Jedna z jego autorek, Wanda Lew-Kiedrowska, pod koniec każdego roku szkolnego zadawała swoim uczniom w liceum w Kościerzynie pytanie o to, jak skorzystali z lekcji języka kaszubskiego, czego się przez ten czas nauczyli. Wypowiedzi pisemne uczniów z lat 2012–2013 dotyczyły zarówno języka, jak i kultury kaszubskiej. Poniżej przytaczamy wybrane opinie uczniów (Lew-Kiedrowska i Stanulewicz 2014: 124–126, 274–276)¹².

Niektórzy młodzi ludzie podczas lekcji uświadomili sobie, że kultury kaszubskiej nie należy kojarzyć jedynie z przeszłością, np.:

• „Kaszubszczyzna, która dotąd wydawała mi się czymś odległym, martwym, okazała się […] kulturą cały czas żywą i dalece odległą od moich stereotypowych wizji. […] zdałem sobie sprawę, że Kaszubem można być i dziś” (klasa pierwsza, M, rok szkolny 2011/2012).

Dzięki zdobytej wiedzy i doskonaleniu umiejętności językowych uczniowie zaczęli doceniać swój region i jego mieszkańców, np.:

• „Żywię większy szacunek do tej małej ojczyzny, dlatego że zdobyłam o niej podstawową wiedzę” (klasa pierwsza, K).
• „Część ludzi tu żyjących nawet nie zdaje sobie sprawy z tego, jak wielcy ludzie żyli i tworzyli na Pomorzu” (klasa pierwsza, M).
• „Doceniam to, że stąd pochodzę i mogę się uczyć tego języka” (klasa pierwsza, K).

Istotną kwestią dla niektórych uczniów okazało się poczucie tożsamości, np.:

• „Ważnym przeżyciem był dla mnie wyjazd do Filharmonii do Gdańska na uroczystość wręczenia Skier Ormuzdowych i 50-lecia Pomeranii. Mogłam tam dostrzec, jaka potęga kipi w sercach Kaszubów, że trwają silni i nie zaginą, bo nasza kultura ciągnie za sobą nowe, młode pokolenia. […] zdałam sobie sprawę, jak ważna jest dla mnie moja ziemia, kultura, której wcześniej tak nie potrafiłam docenić” (klasa pierwsza, K).
• „Dzięki lekcjom języka kaszubskiego w klasie I zrozumiałam, co znaczy być Kaszubą na Kaszubach” (klasa pierwsza, K);
• „[…] zdałem sobie sprawę, że Kaszubem można być i dziś” (klasa pierwsza, M).

Podsumowanie
Jak pokazują odpowiedzi na pytania o przydatność kaszubszczyzny, im bardziej respondenci są z nią związani (przez użycie języka w domu, tożsamość lub edukację – nawet w przeszłości), tym więcej pojawia się pozytywnych opinii, a mniej negatywnych. Jest to naturalne, że znając język, młodzi ludzie mogą zaobserwować i u siebie, i w swoim środowisku pożytki płynące z jego zastosowania w różnych sytuacjach. Wśród uzasadnień przydatności kaszubszczyzny ważna okazała się komunikacja z rodziną i innymi osobami władającymi tym językiem. Respondenci wiążą również znajomość kaszubskiego z tożsamością, tradycją i kulturą, a także dostrzegają jego funkcję języka regionu. Nie bez znaczenia są walory samego języka – ankietowani uważają, że jest piękny i interesujący sam w sobie. Badania z lat 2012–2013 potwierdzają z kolei istotną rolę edukacji nie tylko w utrzymywaniu kaszubszczyzny, ale także w kształtowaniu tożsamości i poczucia dumy z przynależności do kaszubskiego kręgu kulturowego.

¹    Ewolucję poglądów na temat statusu kaszubszczyzny przedstawia Zieniukowa (2001).

²    Literaturą kaszubską i jej językiem zajmują się liczni badacze – zob. m.in. Kuik-Kalinowska i Kalinowski (2009; 2017); Linkner (2021); Treder (2005).

³    Edukacja kaszubska jest przedmiotem zainteresowania wielu badaczy – zob. m.in. Kossak-Główczewski (1996); Mistarz (2014); Obracht-Prondzyński i in. (2019). Zob. także Kuik-Kalinowska i Kalinowski (red.) (2012).

⁴     Wyniki wcześniejszych badań zostały zaprezentowane m.in. w: Stanulewicz (2015; 2016); Stanulewicz i Redzimska (2016).

⁵    Klasyfikację taką przyjęto w pilotażowej wersji badania, przeprowadzonej w Wejherowie w 2010 r. Jego wyniki opisano w: Aleksandrowska i Stanulewicz (2011).

⁶     Z tą kwestią powiązane są inne pytania ankiety, dotyczące częstości użycia języka kaszubskiego w domu, szkole i innych miejscach. W artykule tym nie omawiamy udzielonych odpowiedzi. Cząstkowe wyniki badań przedstawiono w: Stanulewicz (2020).

⁷     Tożsamością mieszkańców województwa pomorskiego zajmują się liczni badacze, m.in. Mazurek (2010); Obracht-Prondzyński i i n. (2019); Synak (1996). Zob. także Obracht-Prondzyński (red.) (2007).

⁸     Zostaną one omówione w: Stanulewicz i in. (w przygotowaniu).

⁹    Nie prezentujemy tu danych procentowych ze względu na małą liczbę podanych uzasadnień.

¹⁰    Cytujemy oryginalne odpowiedzi uczniów. Wyeliminowałyśmy jedynie błędy ortograficzne i interpunkcyjne oraz literówki.

¹¹    Po każdej cytowanej wypowiedzi podajemy w nawiasach grupę, do której należy respondent, płeć (K, M) oraz wiek.

¹²    Przytaczamy fragmenty wypowiedzi pisemnych uczniów w wersji oryginalnej, z niewielkimi poprawkami.

Bibliografia
Aleksandrowska, O., Stanulewicz, D. (2011), Postawy młodzieży wobec języka i kultury kaszubskiej (badania pilotażowe), [w:] J. Erenc, A. Szopny (red.), W kierunku Europy regionów. Analiza socjologiczna, Wejherowo: Kaszubsko-Pomorska Szkoła Wyższa, s. 302–341.
Kossak-Główczewski, K. (1996), Szkice z edukacji regionalnej. Europa. Regiony. Kaszuby, Głodnica–Rumia: Rumina.
Kuik-Kalinowska, A., Kalinowski, D. (2017), Kaszëbskô lëteratura. Wëzdrzënë / Literatura kaszubska. Rekonesans, przekład kaszubski D. Majkowski, Gdańsk: Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, Instytut Kaszubski.
Kuik-Kalinowska, A., Kalinowski, D. (red.) (2012), Edukacja kaszubska. Tradycje, aktualność, perspektywy, Gdańsk–Słupsk: Zarząd Główny Zrzeszenia Kaszubsko-
-Pomorskiego, Akademia Pomorska w Słupsku.
Lew-Kiedrowska, W., Stanulewicz, D. (2014), Dzél kùlturowi w nôùce kaszëbsczégò jãzëka – pòzdrzatk młodzëznë / Komponent kulturowy w nauczaniu języka kaszubskiego – opinie młodzieży, „Biuletin Radzëznë Kaszëbsczégò Jãzëka / Biuletyn Rady Języka Kaszubskiego”, s. 118–127 [wersja kaszubska], s. 267–277 [wersja polska].
Linkner, T. (2020), Wirydarz kaszubski. Wszelkich treści pełen, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.
Mazurek, M. (2010), Język przestrzeń pochodzenie. Analiza tożsamości kaszubskiej, Gdańsk: Instytut Kaszubski.
Mistarz, R. (2014), Dokonania i wyzwania edukacji kaszubskiej, „Edukacja Pomorska”, nr 64–65, s. 5–8.
Obracht-Prondzyński, C. (red.) (2007), Kim są Kaszubi? Nowe tendencje w badaniach społecznych, Gdańsk: Instytut Kaszubski.
Obracht-Prondzyński, C., Pomierska, J., Grzędzicki, Ł. (2019), Kaszëbi w III RP. Pòlityka, prawò, edukacjô, juwernota / Kaszubi w III RP. Polityka, prawo, edukacja, tożsamość, Gdańsk: Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, Instytut Kaszubski.
Stanulewicz, D. (2015), Kaszubszczyzna jako język nauki i edukacji. Opinie młodzieży, [w:] J. Mampe, Ł. Owczinnikowa (red.), Socjolingwistyczne badania w teorii i praktyce. Ujęcie interdyscyplinarne, t. 2, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, s. 157–173.
Stanulewicz, D. (2016), O tożsamości kaszubskiej i jej wyrażaniu, [w:] Ż. Sładkiewicz, K. Wądołowska-Lesner (red.), W poszukiwaniu tożsamości językowej, t. 1, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, s. 191–213.
Stanulewicz, D. (2020), Użycie języka kaszubskiego przez młodzież – miejsca/sytuacje i rozmówcy, [w:] J. Mampe, M. Trendowicz, F. Marzouk, L. Ovchinnikova (red.), Socjolingwistyczne badania w teorii i praktyce. Ujęcie interdyscyplinarne, t. 8, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, s. 117–130.
Stanulewicz, D., Aleksandrowska, O., Redzimska, J. (w przygotowaniu), Między językiem domowym a językiem regionu. Postawy młodzieży z Wejherowa i okolic wobec kaszubszczyzny.
Stanulewicz, D., Redzimska, J. (2016), Język kaszubski w sferze publicznej – opinie młodzieży, [w:] J. Mampe, H. Makurat, Ł. Owczinnikowa, F. Marzouk (red.), Socjolingwistyczne badania w teorii i praktyce. Ujęcie interdyscyplinarne, t. 4, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, s. 172–192.
Stanulewicz, D., Smentek, M. (2016), The Kashubian language at school: Facts and attitudes, [w:] M. Pütz, N. Mundt (red.), Vanishing Languages in Context: Ideological, Attitudinal and Social Identity Perspectives, Frankfurt am Main: Peter Lang, s. 177–192.
Synak, B. (1998), Kaszubska tożsamość. Ciągłość i zmiana. Studium socjologiczne, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.
Treder, J. (2005), Historia kaszubszczyzny literackiej. Studia, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.
Zieniukowa, J. (2001), Ewolucja poglądów na status kaszubszczyzny, [w:] E. Breza (red.), Najnowsze dzieje języków słowiańskich. Kaszubszczyzna / Kaszëbizna, Opole: Uniwersytet Opolski, Instytut Filologii Polskiej, s. 61–70.

Artykuł został pozytywnie zaopiniowany przez recenzenta zewnętrznego „JOwS” w procedurze double-blind review.