W polskim systemie edukacji są dwa powszechne egzaminy zewnętrzne – egzamin ósmoklasisty oraz egzamin maturalny. Egzamin ósmoklasisty jest obowiązkowy – musi do niego przystąpić każdy, kto kończy szkołę podstawową. To pierwszy ważny egzamin, z którym stykają się młodzi ludzie w Polsce. Teoretycznie nie ma się czego obawiać, bo egzaminu nie można nie zdać (nie ma określonego minimalnego wyniku, jaki należy uzyskać), ale prawda jest taka, że od wyniku tego egzaminu wiele zależy. Im więcej bowiem punktów uzyska uczeń, tym większe ma szanse na dostanie się do wymarzonej szkoły ponadpodstawowej – wyniki są brane pod uwagę przy rekrutacji. Jednym z trzech obowiązkowych przedmiotów na tym egzaminie jest język obcy nowożytny. Zadania, z którymi musi się zmierzyć ósmoklasista, sprawdzają, w jakim stopniu opanował on podstawę programową dla danego przedmiotu dla dwóch pierwszych etapów edukacyjnych. Oczekiwany poziom umiejętności jest określany jako A2 w skali Europejskiego systemu opisu kształcenia językowego (ESOKJ).
Z kolei egzamin maturalny, z którym wielu młodym ludziom przychodzi się zmierzyć na koniec trzeciego etapu edukacyjnego, nie jest obowiązkowy – nie jest warunkiem ukończenia szkoły średniej. A jednak co roku przystępują do niego setki tysięcy absolwentów szkół ponadpodstawowych, ponieważ egzamin maturalny – oprócz tego, że sprawdza stopień opanowania przez zdającego podstawy programowej kształcenia ogólnego z danego przedmiotu – potwierdza także stopień znajomości danego języka w skali ESOKJ (B1 – w przypadku pisemnego egzaminu z języka obcego nowożytnego na poziomie podstawowym, B2 – w przypadku kształcenia na poziomie rozszerzonym, B2+ – w przypadku kształcenia na poziomie dwujęzycznym) i zastępuje egzamin wstępny do szkół wyższych. Uczelnie traktują wyniki matury z danego przedmiotu lub przedmiotów (przede wszystkim na poziomie rozszerzonym) jako kryteria w procesie rekrutacji. Ta ostatnia jej funkcja – przepustka na studia – sprawia, że nauczyciel przygotowujący uczniów do egzaminów maturalnych jest pod dużą presją. Co może zrobić, aby jak najlepiej przygotować swoich uczniów do obu egzaminów z języka obcego nowożytnego? Czy system egzaminów zewnętrznych oferuje jakiekolwiek wsparcie?
Przepisy, zasady i kryteria w małym palcu, czyli zostań egzaminatorem
Zdarza się, że nauczyciele narzekają na zmieniające się przepisy i wymagania dotyczące egzaminów zewnętrznych – czy to ósmoklasisty, czy egzaminu maturalnego. Jest na to rada – warto zostać egzaminatorem egzaminu ósmoklasisty lub maturalnym, bo każdy egzaminator jest na bieżąco informowany o wszystkich zmianach. Aby zostać egzaminatorem, należy mieć uprawnienia do wykonywania zawodu nauczycielskiego, pracować w zawodzie co najmniej trzy lata (MEN 1991), a co najważniejsze – odbyć kurs i zdać egzamin przygotowany przez jedną z ośmiu Okręgowych Komisji Egzaminacyjnych (OKE) funkcjonujących w naszym kraju. Kurs obejmuje zajęcia warsztatowe, doskonalące umiejętność kryterialnego oceniania prac uczniowskich w testach egzaminacyjnych i na egzaminie ustnym, a końcowy egzamin polega na sprawdzeniu, czy kandydat na egzaminatora potrafi się posługiwać obowiązującymi zasadami oceniania (MEN 2009). Nauczyciel egzaminator, który zna dogłębnie rodzaje zadań w arkuszach oraz kryteria przyznawania punktów, a także wie, na co zwracać uwagę w trakcie egzaminu, lepiej przygotuje do niego uczniów. Udział w ocenianiu prac ósmoklasistów i prac maturalnych przynosi także inne korzyści – pozwala nauczycielom egzaminatorom doskonalić ich pracę, gdyż tylko bezpośredni kontakt z wypowiedziami innych uczniów daje im możliwość wyciągnięcia wniosków dotyczących pracy dydaktycznej i wprowadzania zmian, które mogą się przyczynić do egzaminacyjnego sukcesu.
Bazy danych, czyli pracuj z materiałami CKE
Na rynku istnieje wiele publikacji przygotowanych przez wydawnictwa bądź nauczycieli, dotyczących egzaminów z języków obcych. Pracując z ósmoklasistami i przyszłymi maturzystami, warto jednak sięgać do materiałów Centralnej Komisji Egzaminacyjnej (CKE). Wtedy mamy pewność, że zadania egzaminacyjne są zgodne z treściami zawartymi w podstawie programowej, czyli wpisują się w zamieszczone tam wymagania ogólne oraz wymagania szczegółowe, a egzamin ocenia to, czego uczniowie mieli się nauczyć. Przykład właściwie zbudowanego zadania widać na rys. 1. Przedstawione na nim ćwiczenie z zakresu funkcji językowych sprawdza umiejętność reagowania – w tym przypadku chodzi o sprawdzenie, czy uczeń potrafi zapytać o opinię i złożyć życzenia.
W otwartych bazach danych na stronach CKE i OKE można znaleźć arkusze egzaminu ósmoklasisty i arkusze maturalne z poprzednich lat (wraz z nagraniami i zasadami oceniania), arkusze diagnostyczne (czyli tzw. próbne egzaminy) oraz dodatkowe materiały edukacyjne, czyli tzw. szybkie powtórki dla ósmoklasistów lub banki zadań dla maturzystów, zawierające zadania egzaminacyjne wraz ze wskazówkami, które podpowiadają, na co zwracać uwagę przy ich rozwiązywaniu. Rys. 2 przedstawia fragment takich materiałów dla ósmoklasistów. Warto zwrócić uwagę na wskazówki dotyczące rozwiązywania zadania z zakresu rozumienia ze słuchu – jaką przyjąć strategię i o czym trzeba pamiętać w przypadku zadań wielokrotnego wyboru. Podobne podpowiedzi można znaleźć w materiałach dla maturzystów – przedstawia je rys. 3. Warto pamiętać o tym, że każdy typ zadania egzaminacyjnego jest zbudowany według określonych zasad – zawiera tzw. dystraktory, czyli odpowiedzi niepoprawne, ale atrakcyjne dla zdającego. Zdający powinien być tego świadomy i nie dać się zwieść. Na przedstawionych przykładach widać, że choć w treści nagrania padają słowa sugerujące każdą z trzech podanych odpowiedzi, tylko jedna z nich jest właściwa.
Przygotowując uczniów do egzaminów, warto też sięgać do publikowanych przez CKE zasad oceniania. Na rys. 4 pokazano fragment tego typu dokumentu opracowanego do arkusza maturalnego z 2024 roku na poziomie podstawowym z języka angielskiego. Widać, że w przypadku zadań otwartych oprócz odpowiedzi oczekiwanych CKE podaje także przykłady odpowiedzi akceptowanych i odpowiedzi niepoprawnych wraz z uzasadnieniem, dlaczego dana odpowiedź jest lub nie jest akceptowana. Dokument zawiera także przykłady akceptowanych odpowiedzi udzielonych przez zdających z dysleksją. W tzw. uszczegółowieniach do zadań otwartych można znaleźć informację, czy wymagany jest poprawny zapis wyrazów. Dotyczy to zwykle wyrazów na poziomie A1 lub A2 o dużej frekwencji w języku angielskim. Obowiązuje też zasada, że błędy ortograficzne zmieniające znaczenie wyrazu nie są akceptowane, nawet w przypadku zdających z dysleksją, np. jeżeli zdający zamiast słowa meet w języku angielskim napisze meat, to taka odpowiedź nie będzie zaliczona. Warto zwrócić uwagę na to, że wśród odpowiedzi niepoprawnych pokazanych na rys. 4 znajduje się wyrażenie an electrick bike. Zgodnie z uszczegółowieniem w tym przypadku wymagany był poprawny zapis słowa electric, dlatego nawet drobna literówka pozbawia zdającego punktu.
W Zasadach oceniania rozwiązań zadań (CKE 2024b) znajdziemy także szczegółowe opracowania dotyczące oceniania wypowiedzi pisemnych w podziale na kryteria: treść, spójność i logika, zakres środków językowych oraz poprawność środków językowych. Szczególną uwagę poświęcono w dokumencie kryterium treści – można tam znaleźć odniesienia do poszczególnych podpunktów poleceń wraz z informacją, jak powinna wyglądać prawidłowa realizacja tych podpunktów, oraz przykłady zdań, które pokazują, czy zdający rozwinął swoją wypowiedź w odniesieniu do danego podpunktu polecenia, czy wyłącznie odniósł się do tego podpunktu (bądź też wcale się do niego nie odniósł).
W 2024 roku na egzaminie maturalnym z języka angielskiego na poziomie podstawowym do opisania była pamiątka przywieziona z wycieczki (rys. 5). Jeśli zdający napisał, że przywiózł sobie pamiątkę, to takie zdanie nie było punktowane. Wystarczyło jednak dopisać, że tą pamiątką był niebieski kubek, aby egzaminator uznał, że zdający odniósł się do tego podpunktu polecenia. A jeśli zdający dodał jeszcze jedno określenie, to wypowiedź była uznawana za rozwiniętą. Można zatem było napisać jedno zdanie, np. „Kupiłem sobie duży magnes w kształcie weneckiej gondoli” (I bought myself a big magnet in the shape of a Venetian gondola), aby egzaminator uznał, że zdający odniósł się do podpunktu polecenia i w odniesieniu do niego rozwinął swoją wypowiedź.
Należy pamiętać, że za kryterium treści można zdobyć aż pięć punktów, zatem warto poświęcić trochę czasu na analizę przykładów, które pokazują, co to znaczy, że zdający „odniósł się i rozwinął swoją wypowiedź”.
Sprawozdania, czyli ucz się na błędach innych
We wrześniu każdego roku CKE publikuje szczegółowe sprawozdania dotyczące egzaminów maturalnych. Wbrew pozorom nie są to tylko statystyki ujawniające liczbę uczniów przystępujących do egzaminu oraz typy szkół czy miejscowości, z których pochodzą zdający (choć i takie dane tam się znajdują). Tym, na co warto zwrócić szczególną uwagę i wykorzystać później w pracy dydaktycznej, jest analiza poszczególnych części egzaminu z danego przedmiotu wraz z przykładami rozwiązań oraz wartościującymi komentarzami egzaminatorów. Ze sprawozdania można się dowiedzieć, które zadania sprawiły uczniom najwięcej trudności, jakie były najczęstsze błędy i z czego one wynikają. To wiedza, którą posiadają eksperci i egzaminatorzy po sprawdzeniu kilkuset prac, a do której nie mają dostępu nauczyciele niebędący egzaminatorami. Na rys. 6 przedstawiono fragment sprawozdania do zadania, z którym maturzyści poradzili sobie najsłabiej, i opisano prawdopodobne przyczyny takiego stanu rzeczy.
Czytając sprawozdania, warto zwrócić uwagę na część zatytułowaną „Pod lupą”, szczegółowo omawiającą wybrane zakresy umiejętności, które okazały się najtrudniejsze dla zdających. W 2024 roku eksperci CKE przyjrzeli się wypowiedziom pisemnym i pokazali, w jaki sposób egzaminatorzy oceniają prace pod kątem zakresu środków językowych. Dlatego w sprawozdaniu znalazły się przykłady prac maturalnych ocenionych na maksymalną liczbę 3 punktów w tym zakresie, przykłady prac ocenionych na 2 punkty oraz na 1 punkt. Na rys. 7 przedstawiono pracę ocenioną na maksymalną liczbę punktów. Informacje o tym, jak powinna wyglądać taka praca, można znaleźć w informatorze CKE oraz w publikowanym przez CKE opracowaniu zawierającym zasady oceniania, ale eksperci CKE zdają sobie sprawę z tego, że opis „szeroki zakres środków językowych; liczne precyzyjne sformułowania” nie będzie wiele mówił osobie, która nie jest egzaminatorem. Na przykładzie tej pracy widać, że zdający posługuje się różnorodnymi i zaawansowanymi strukturami gramatycznymi, w tym mową zależną, i stosuje słownictwo na poziomie B1 lub wyższym. Natomiast praca oceniana na 1 punkt zawiera bardzo ograniczone środki językowe – zdający posługuje się głównie czasem teraźniejszym i bezokolicznikami.
Zagadnienia omawiane w sekcji „Pod lupą” stanowią fantastyczny materiał dydaktyczny dla nauczycieli, którzy nie są egzaminatorami. Pokazanie uczniom prac wybranych przez autorów sprawozdania i omówienie ich z nimi w klasie być może pozwoli uniknąć podobnych błędów podczas pisania własnego egzaminu. Można pokazać uczniom wzorową pracę oraz kilka słabszych, a następnie wskazać to, co sprawiło, że zostały one niżej ocenione, lub wspólnie się na tym zastanowić.
Analiza wyników, czyli korzystaj z dostępnych danych
Od kilku lat mamy w Polsce System Informatyczny Obsługujący Egzaminy Ogólnokształcące, którego jednym z głównych elementów jest moduł „Wyniki”. Można tam znaleźć zarówno wyniki zbiorcze, jak i poszczególnych uczniów. Mimo że dostęp do bazy SIOEO mają dyrektorzy szkół oraz uprawnieni przez nich nauczyciele, dane zawarte w tej bazie nie są w pełni wykorzystywane. Co roku słychać głosy nauczycieli, którym dyrekcja zleciła analizę wyników egzaminu ósmoklasisty lub maturalnego i przygotowanie planu naprawczego. Niektórzy powątpiewają w cel takiego działania, sądząc, że przygotowywanie planu naprawczego dla uczniów, którzy już opuścili mury szkoły, nie ma większego sensu. A tu chodzi przecież o doskonalenie pracy szkoły i nauczycieli. I te informacje, dostępne w postaci danych w systemie SIOEO, mogą temu służyć. Nadrzędną cechą systemu egzaminów zewnętrznych jest obiektywizm. Zatem te same warunki przeprowadzania egzaminów, te same zadania i jednolite kryteria oceniania sprawiają, że wyniki uczniów można porównywać.
W analizie wewnątrzszkolnej przydatne będą wykresy ilustrujące procentowe wykonanie konkretnych zadań egzaminacyjnych w poszczególnych klasach, w szkole oraz w całym kraju. Warto wtedy zwrócić uwagę na te zadania, których poziom wykonania znacznie się różni od wskaźnika wykonania w grupach odniesienia (szkoły, województwa, kraju). Poznając numery tych zadań, możemy z zasad oceniania lub ze sprawozdania odczytać sprawdzane przez nie umiejętności, a z arkusza ich treść. Rys. 8 ukazuje fragment sprawozdania z numerami zadań oraz przypisanymi im umiejętnościami z podstawy programowej, które były przez nie sprawdzane. W sprawozdaniu wzbogacono te informacje o średni wynik na poziomie kraju. Nawet w ten sposób można sporządzić krótką analizę wyników własnej szkoły, klasy czy poszczególnych uczniów, a następnie przełożyć ją na konkretne działania dydaktyczne, które należy podjąć, żeby poprawić wyniki w zakresie opanowania tych umiejętności.
Pytania kontrolne – sprawdź, w czym tkwi problem
Przykłady pytań kontrolnych, które powinno się zadać, przygotowując analizę wyników i ewentualnie plan naprawczy, dotyczą różnych kwestii i mogą brzmieć następująco:
- Czy średni wynik w naszej szkole z języka obcego jest dla społeczności szkolnej satysfakcjonujący? Czy jest zbliżony do wyniku uzyskanego w gminie lub powiecie? Czy jest wyższy od średniego wyniku w Polsce?
- Czy średnie wyniki uczniów w klasach się różnią?
- Które zadania z języka angielskiego okazały się najtrudniejsze dla uczniów w szkole?
- Czy te same zadania okazały się podobnie trudne dla uczniów w Polsce/województwie/gminie?
- Jakie umiejętności sprawdzane były tymi zadaniami?
Teksty i ich rozumienie, czyli korzystaj z autentycznych źródeł
Pracując z maturzystami, warto sięgać do oryginalnych tekstów znajdujących się w arkuszach egzaminacyjnych. Powinny one być dopasowane do wieku i zainteresowań maturzystów oraz tak dobrane, by ich zrozumienie nie wymagało zbyt obszernej wiedzy ogólnej. Warto korzystać z tekstów literackich, ponieważ można je znaleźć w każdym arkuszu egzaminacyjnym, nawet na poziomie podstawowym. Często są to fragmenty klasycznych dzieł, np. w 2024 roku w arkuszu egzaminacyjnym z języka francuskiego na poziomie podstawowym znalazł się fragment słynnego dzieła Marcela Prousta W poszukiwaniu straconego czasu. Teksty powinny być odpowiednio zaadaptowane do poziomu zdających, dlatego zazwyczaj ich język musi być uproszczony. Nie powinny być zbyt długie – teksty do słuchania lub czytania w arkuszu maturalnym z języka obcego mają od 200 do maksymalnie 500 wyrazów.
Gdzie szukać takich materiałów? Teksty literackie (także w formie audiobooków) można znaleźć w cyfrowym archiwum Internet Archive (archive.org) prowadzonym przez organizację non-profit z USA. Archiwum udostępniane jest naukowcom, historykom, a także w celach edukacyjnych. Z części zasobów może ponadto korzystać każdy. Duże księgarnie internetowe zamieszczają niekiedy fragmenty sprzedawanych książek, a próbki tekstów literackich można też znaleźć na stronach poszczególnych wydawnictw. W poszukiwaniu wartościowych autentycznych tekstów warto również zaglądać na strony stacji telewizyjnych (np. www.bbc.com), czasopism (np. www.newyorker.com), dzienników krajowych (np. www.nytimes.com, www.elpais.com), jak i cieszących się renomą gazet lokalnych (np. www.ladepeche.fr) w języku docelowym. Dobrym źródłem tekstów użytkowych będą strony narodowych przewoźników (autobusowych, kolejowych, lotniczych) lub miejsc użyteczności publicznej (bibliotek, muzeów, obiektów sportowych itp.).
Jak pracować z oryginalnymi tekstami? Zauważmy, jak dużo zadań sprawdza rozumienie tekstu na poziomie globalnym. Zadania sprawdzające zrozumienie głównej myśli tekstu zazwyczaj wymagają od zdającego odpowiedzi na pytanie, o czym informuje/mówi/opowiada autor danego tekstu. Takie zadania zazwyczaj zawierają następujące pytania:
- Co jest głównym tematem tekstu?
- czym mówi autor tekstu?
- czym rozmawiają rozmówcy?
- Jak można zatytułować ten tekst lub jego fragment?
Zadania sprawdzające umiejętność określania intencji nadawcy wypowiedzi wymagają od maturzysty odpowiedzi na następujące pytania:
- Dlaczego autor napisał ten tekst?
- Do czego zmierza autor tekstu?
- Jaki cel chce osiągnąć autor tekstu?
- Takie zadania zazwyczaj zawierają następujące zwroty: autor tekstu zachęca/zaprasza/udziela rady/proponuje/wyjaśnia/poleca/odradza/przeprasza/dziękuje itp.
Umiejętność określania kontekstu wypowiedzi sprawdzają pytania odnoszące się do:
- miejsca: „Gdzie można przeczytać ten tekst?”, „Gdzie można usłyszeć taki komunikat?”, „Gdzie można usłyszeć taką rozmowę?”;
- czasu: „Kiedy tekst został napisany?”, „Kiedy toczy się rozmowa?”, „Kiedy nadawany jest ten komunikat?”;
- sytuacji: „W jakich okolicznościach został napisany ten tekst?”;
- nadawcy: „Kto jest autorem tekstu?”, „Kto się wypowiada?”;
- odbiorcy: „Do kogo skierowany jest tekst?”;
- formy: „Czy jest to komunikat, ogłoszenie, wykład, artykuł czy program radiowy?”.
Informacje dotyczące egzaminu ósmoklasisty oraz egzaminu maturalnego, w tym wszystkie opisywane w tym artykule dokumenty, można znaleźć na stronie internetowej CKE lub stronach internetowych OKE.
Bibliografia
CKE (2015), Egzamin maturalny. Język angielski. Poziom podstawowy. Zbiór zadań, <shorturl.at/f27c8>, [dostęp: 3.03.2025].
CKE (2020), Szybka powtórka przed egzaminem…, <shorturl.at/urNfg>, [dostęp: 3.03.2025].
CKE (2024a), Sprawozdanie za rok 2024. Egzamin maturalny. Język angielski. Poziom podstawowy. Poziom rozszerzony. Poziom dwujęzyczny, <shorturl.at/ynFJW>, [dostęp: 3.03.2025].
CKE (2024b), Zasady oceniania rozwiązań zadań. Egzamin maturalny. Język angielski. Poziom podstawowy, <shorturl.at/zCYJ0>, [dostęp: 3.03.2025].
CKE (2025), Informator o egzaminie ósmoklasisty z języka angielskiego od roku szkolnego 2024/2025, <shorturl.at/1j6pW>, [dostęp: 3.03.2025].
MEN (1991), Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (tekst jedn. DzU z 2024 r., poz. 750, 854, 1473, 1933).
MEN (2009), Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 kwietnia 2009 r. w sprawie ramowego programu szkolenia kandydatów na egzaminatorów, sposobu prowadzenia ewidencji egzaminatorów oraz trybu wpisywania i skreślania egzaminatorów z ewidencji, z późniejszymi zmianami (DzU z 2009 r. nr 70 poz. 600).
Strony zawierające Przydatne informacje
Egzamin ósmoklasisty cke.gov.pl/egzamin-osmoklasisty
Egzamin maturalny cke.gov.pl/egzamin-maturalny/egzamin-maturalny-w-formule-2023, cke.gov.pl/egzamin-maturalny/egzamin-maturalny-w-formule-2015
