Przeglądaj artykuły opublikowane w JOwS

Kamishibai to dosłownie papierowy teatr (jap. kami – papier, shibai – teatr) i zwany jest również teatrem ilustracji. Jest to japońska sztuka opowiadania za pomocą kart z obrazkami, które podczas ustnej narracji przekładane są w drewnianej skrzynce. Odbiorcy opowieści, obserwując kolejne ilustracje, słuchają równocześnie fragmentów powiązanego z nimi tekstu. Skrzynka zastępuje scenę teatralną, służy jako parawan na wzór teatrzyków marionetkowych, słowem – stanowi oryginalną oprawę do narracji.

Fot. 1. Otwarta skrzynka z książką kamishibai w formie ilustrowanych kart narracyjnych wyd. Tibum2 (Czułość – Câlins – Tenderness, wydanie trójjęzyczne: w języku polskim, francuskim i angielskim)  

  Źródło: zdjęcie własne.

Skrzynka jest zazwyczaj wykonana z drewna i przystosowana do plansz o formacie A3, a więc odpowiedniej wielkości umożliwiającej łatwe jej przenoszenie oraz dobrą widoczność ilustracji nawet w przypadku większej grupy odbiorców. Można ją kupić lub wykonać samodzielnie, np. z tektury czy kartonu. Po rozchyleniu skrzydeł skrzynki uzyskujemy efekt odsłoniętej kurtyny teatralnej, zza której wyłania się pierwsza karta, zazwyczaj tytułowa. Gotowe karty narracyjne zawierają na odwrocie każdego obrazka fragment treści opowiadania, widoczny tylko dla opowiadającego, gdyż skrzynka posiada z tyłu otwór umożliwiający dostęp do tekstu.
Całość mini spektaklu rozpoczyna się powolnym otwarciem skrzydeł, następnie opowiadający, w miarę przedstawiania kolejnych epizodów opowieści, przekłada karty (plansze) jedną po drugiej, by zakończyć historię zamknięciem skrzynki. Zastosowanie tych scenicznych rytuałów imituje efekt podnoszenia i opuszczania kurtyny, nadając opowieści magiczny charakter, dzięki któremu uczniowie mogą się poczuć jak widzowie w teatrze.
Kamishibai umożliwia zaaranżowanie prawdziwej, przenośnej mini sceny w dowolnych miejscach, np. w domu, klasie, bibliotece, świetlicy szkolnej czy w plenerze: w parku, lesie lub na boisku. Charakterystyczna forma umożliwia publiczności aktywne słuchanie, pozostawiając opowiadającemu kontrolę nad tempem i treścią.

Zastosowanie podczas zajęć z języka obcego
Kamishibai przyciąga uwagę uczących się języka, podnosząc skupienie i koncentrację niezależnie od ich wieku i umiejętności językowych. Zarówno dzieci w przedszkolu, uczniowie, jak i studenci, śledząc wątki zilustrowanego opowiadania, ćwiczą umiejętność rozumienia ze słuchu, jednocześnie przyswajając i utrwalając słownictwo. Ilustracje wspomagają wzrokowców w zapamiętaniu słów i wyrażeń, wypowiadany tekst pomaga słuchowcom, a zmieniające się plansze przykuwają uwagę kinestetyków, zatem główne sensoryczne typy uczenia się odnajdują preferowane kanały odbioru i przetwarzania informacji płynących z otoczenia.
Za pomocą kamishibai można rozwijać także tworzenie wypowiedzi ustnej, tzw. produkcji w mówieniu ciągłym. Wypowiedź ustna będzie się różnić w zależności od wieku i od poziomu znajomości języka: od młodszych i od starszych na podstawowym poziomie biegłości językowej A1 oczekuje się odtworzenia modelu ustnego krótkich zwrotów i zdań zaczerpniętych z kamishibai, natomiast na wyższych poziomach i w miarę rozwoju procesów poznawczych, wypowiedź ustna będzie rozbudowywana nawet do samodzielnej opowieści.

Przykład aktywności na poziomie biegłości językowej A1 – Przedstawiam się
Już od pierwszych lekcji można sięgnąć po kamishibai, prezentując uczniom bardzo proste wypowiedzi dotyczące np. przedstawiania siebie i innych. Ważny jest sposób mówienia opowiadającego, który przekazuje informacje powoli, zrozumiale i jest gotowy do pomocy. Można tu np. zaprezentować osobę lub postać fikcyjną znaną uczniom w danej kategorii wiekowej. Zdjęcia sław zamieszczone na planszach służą jako kanwa opowieści snutej prostymi zdaniami wypowiadanymi w języku obcym przez nauczyciela w pierwszej lub trzeciej osobie liczby pojedynczej³ i opierającymi się na podstawowym słownictwie oraz prostej konstrukcji składniowej: Nazywam się… / Nazywa się…, Mam na imię… / Ma na imię…, Jestem/Jest chłopcem/mężczyzną, Jestem/Jest dziewczyną/kobietą, To jest chłopiec/mężczyzna/dziewczyna/kobieta, Oto… mój/jej/jego dom, mój/jej/jego pies, mój/jej/jego kot, mój/jej/jego rower, Lubię… / Nie lubię… on/ona lubi… lub nie lubi… W opowieść można wpleść także pytania typu⁴: Kto to jest? Kim jesteś? Skąd pochodzisz? Co to jest? Nauczyciel wchodzi w ten sposób w interakcję z publicznością, która czynnie uczestniczy w spektaklu, powtarzając uprzednio zasłyszane zwroty. Tak uczniowie przygotowują się do kolejnego etapu pracy, którą będzie prezentacja własna. W zależności od możliwości czasowych uczący się wykonują w klasie lub w domu karty ilustracyjne zgodnie z poleceniem: Narysuj się, aby się przedstawić i powiedzieć, co lubisz, a czego nie. Interesującą propozycją jest zachęcenie uczniów do wykonania obrazków techniką kolażu z różnych materiałów i tworzyw (gazet, czasopism, zdjęć, tkanin, drobnych przedmiotów codziennego użytku itp.), naklejonych na papier i łączonych z tradycyjnymi technikami plastycznymi (kredkami, pastelami, farbą plakatową, farbą akrylową, gwaszem itp.). Tak wykonane dzieła mogą stanowić element dekoracyjny sali lekcyjnej, a na kolejnych etapach nauki można do nich doklejać tekst zredagowany przez uczniów.
Po przygotowaniu kart ilustracyjnych następuje etap wyjaśniania i formułowania zdań, wprowadzający do ostatniej fazy, którą jest prezentacja ustna w formie inscenizacji wykonanej przez ucznia samodzielnie lub w parze/grupie. W tym drugim przypadku uczestnicy przekładają na zmianę przygotowane uprzednio ilustracje. O sposobie pracy powinni decydować sami uczniowie – niektórym zależy na podkreśleniu własnej, indywidualnej pracy i niechętnie chcą występować z kolegami; inni cenią wspólne występy, gdyż tylko w takiej formie są w stanie przełamać własne ograniczenia i nieśmiałość wobec wyrażania się w języku obcym.
Podczas każdej prezentacji uczniów-widzów warto poprosić np. o zapamiętanie jak największej liczby słówek i wyrażeń związanych z tematyką, np.: Co przedstawiający lubi, a czego nie lubi? Skąd pochodzi? Czy ma psa, a może rower? Ważne jest, aby przydzielić uczniom zadanie do wykonania podczas inscenizacji kolegów. Fazą podsumowującą może być dalsza eksploatacja ustna w formie interakcji nauczyciel–uczeń, uczeń–nauczyciel i uczeń–uczeń.

Propozycja dla poziomu biegłości językowej A2 – Codzienne życie
Na poziomie A2 można zaproponować uczącym się rozumienie opowieści oraz tworzenie własnych na tematy znane i typowe, związane z życiem codziennym i najważniejszymi potrzebami. Oto przykład kart ilustracyjnych dla prostych sytuacji komunikacyjnych, które dzieją się w świecie spersonifikowanych cyfr, pt. Codzienność Cyferek. Opowieść może być zainscenizowana przez jednego lub większą liczbę uczących się jako produkcja ustna ciągła, przeplatana (lub nie) dialogami, które prowadzą spersonifikowane cyferki. Historyjka składa się z czterech kart ilustracyjnych, ale w przeciwieństwie do gotowych kart wydawniczych niemających tekstu na odwrocie, gdyż celem ćwiczenia jest mówienie ze wsparciem za pomocą obrazu, bez wspomagania się zapisem.
Fot. 3 (a–d). Cztery karty ilustracyjne opowieści Codzienność Cyferek

   Trzy Cyfry zaczęły dzień na sportowo. Podczas gdy Jedynka z Dwójką grają w siatkówkę, Trójka skacze na skakance.
    

Czwórka, Piątka i Szóstka stworzyły zespół muzyczny, w którym Czwórka śpiewa, Piątka tańczy, a Szóstka gra na gitarze.

Siódemka, Ósemka i Dziewiątka zostały w domu: Siódemka gotuje, Ósemka idzie na zakupy, a Dziewiątka siedzi na kanapie i czyta książkę.
 

Wieczorem Cyferki urządziły „domówkę”: Dziesiątka puszcza muzykę, Piątka z Ósemką i Szóstka z Siódemką tańczą w parach, a pozostałe Cyferki tańczą solo.

Źródło: zdjęcia własne.

Proponowane polecenie do przygotowania powyższych plansz może być następującej treści: Narysuj(cie) codzienne czynności, które wykonujesz(-jecie). Przygotowując opowieść, użyj(cie) czasu teraźniejszego i czasu przeszłego (w przypadku języka francuskiego proponuje się użycie czasów: indicatif présent i passé composé). Inscenizacja powinna zawierać od dwóch do pięciu kart ilustracyjnych. Karty (patrz fot. 3a–d) mogą być efektem pracy jednej czteroosobowej grupy uczących się i mogą być wykonane prostą techniką z użyciem mazaków na kartkach z bloku technicznego o formacie A3.
Na podstawowym poziomie biegłości językowej A2, dla którego przygotowano omawianą inscenizację, wymagane jest rozumienie wypowiedzi i często używanych wyrażeń w zakresie podstawowych tematów związanych z życiem codziennym, jak np. informacje dotyczące rozmówcy, jego rodziny, zakupów, otoczenia, szkoły, pracy, czasu wolnego, zajęć domowych itp. Uczący się potrafi porozumiewać się w rutynowych, prostych sytuacjach komunikacyjnych, wymagających ciągłej wypowiedzi lub wymiany zdań na tematy znane i typowe.
Tak jak w poprzedniej inscenizacji, kształtującej umiejętności opowiadania o sobie, tak i tutaj należy zadbać o odbiorców, a więc uczniów-widzów, zlecając im zadania do wykonania. Mogą one być uprzednio opracowane, np. w formie quizu prawda/fałsz, przez uczniów przygotowujących minispektakl. W ten sposób to oni przejmują przypisywaną standardowo nauczycielowi rolę ewaluatora.

Zadanie dla poziomu biegłości językowej B1 – Sztuka latania
Proponując wykonanie inscenizacji na poziomie B1, należy pamiętać, że w skali określającej biegłość językową jest to już poziom samodzielności. Zgodnie z założeniami przyjętymi w Europejskim systemie opisu kształcenia językowego (ESOKJ) osoba posługująca się językiem na tym poziomie rozumie znaczenie głównych wątków przekazu zawartego w jasnych wypowiedziach, które dotyczą znanych jej spraw i zdarzeń typowych dla pracy, szkoły, czasu wolnego i innych okoliczności, bezpośrednio związanych z jej życiem oraz otoczeniem.
Przekazywane informacje powinny być nie tylko interesujące dla odbiorcy, ale również powinno się je podawać w odpowiedni dla poziomu językowego sposób, to znaczy powoli i wyraźnie. Aby kształtować sprawność mówienia, uczeń tworzy proste, spójne wypowiedzi, opisuje swe doświadczenia, nadzieje, marzenia i zamierzenia oraz ciekawe zdarzenia, krótko uzasadniając oraz wyjaśniając swoje reakcje i opinie. Dzięki takim ćwiczeniom uczeń poradzi sobie w typowych sytuacjach komunikacyjnych, np. podczas pobytu za granicą.
Na tym poziomie biegłości językowej można zaproponować uczącym się następujące zadanie: Narysuj(cie) sytuację (rzeczywistą lub wymyśloną), która miała miejsce w przeszłości. Przygotuj(cie) opowieść z użyciem czasów przeszłych (w przypadku języka francuskiego wymagane jest użycie czasów: passé composé i imparfait). Inscenizacja powinna zawierać od trzech do siedmiu kart ilustracyjnych. Na fot. 4 widać przykład kart z obrazkami ilustrującymi opowieść Sztuka latania. Plansze zostały wykonane na kartkach z bloku technicznego w formacie A3 techniką mieszaną za pomocą kredek i pisaków.

Fot. 4. Pięć kart ilustracyjnych do opowiadania Sztuka latania

  Źródło: zdjęcie własne.

To opowieść o uroczym ptaszku o imieniu Volant, z pięknymi oczami i małymi różowymi nóżkami. Mieszkał on ze swoją mamą w gnieździe na drzewie (patrz fot. 4, karta nr 1). Pewnego dnia mama pofrunęła z innymi ptakami na poszukiwanie ziaren i Volant został sam. Bardzo się nudził. Nagle wpadł na pomysł, aby wylecieć samodzielnie z gniazda (karta nr 2). Wcześniej wiele razy obserwował swoją mamę i teraz zdecydował, że spróbuje ją naśladować. Najpierw spojrzał z gniazda w dół, ale przestraszył się wysokości (karta nr 3). Po chwili postanowił się odważyć, rozwinął skrzydła i skoczył. Niestety spadł i wylądował w stercie liści (karta nr 4). Nagle dostrzegł swoją mamę, która powracała do gniazda. Ptaszek bardzo chciał do niej dołączyć, a więc ponownie spróbował wzlecieć. Skoncentrował się, rozwinął skrzydła i… wzniósł się w przestworza, dołączając do swej mamy (karta nr 5).
Zadaniem uczniów-widzów jest uważne śledzenie inscenizacji, a następnie wyrażenie swojej opinii, opisanie wrażeń i reakcji. Oprócz wymiaru eksplicytnego opowieści, którą stanowi przygoda z lataniem, opowieść niesie przekaz implicytny, którego odbiór uczący się wyrażają w swoich reakcjach po jej obejrzeniu i wysłuchaniu. W zależności od ich wieku i rozwoju poznawczego mogą mieć w tym przypadku refleksje na temat samodzielności, autonomii dorastających dzieci, odwagi w podejmowaniu działania czy opuszczania gniazda rodzinnego. Kanwa opowieści służy zatem rozwijaniu umiejętności zarówno językowych, jak i społecznych uczniów.

Projekt do zrealizowania na poziomie B2 – Wszystko jest w naszych rękach
Proponując projekt użytkownikom języka obcego na poziomie B2, należy również kierować się założeniami przyjętymi w ESOKJ. Zgodnie z nimi osoba posługująca się językiem na tym poziomie rozumie znaczenie głównych wątków przekazu zawartego w dłuższych, złożonych tekstach na tematy konkretne i abstrakcyjne – o ile są to tematy, które zna. Rozumie programy radiowe i telewizyjne dotyczące aktualności, a nawet filmy, pod warunkiem że używany w nich język jest w standardowej odmianie. Ponadto potrafi porozumiewać się na tyle płynnie i spontanicznie, aby prowadzić normalną rozmowę z rodzimym użytkownikiem języka. Umie również w szerokim zakresie tematów formułować przejrzyste i rozbudowane wypowiedzi, a także wyjaśniać swoje stanowisko, rozważając wady i zalety możliwych rozwiązań.
Poszczególne etapy realizacji projektu są z pewnością znane i stosowane przez nauczycieli, dlatego zawarty w niniejszym artykule opis ogranicza się do materiałów, które można wykorzystać podczas pracy metodą projektową. Zostały one użyte w przedsięwzięciu dotykającym kwestii odpowiedzialności obywatelskiej Wszystko jest w naszych rękach. Pierwszym działaniem, rozbudzającym zainteresowanie uczniów zagadnieniem odpowiedzialności cyfrowej, jest obejrzenie krótkiego filmu reklamowego It’s in your hands (pol. wszystko w twoich rękach)⁵. Reklama pokazuje, jakie możliwości czynienia tak dobra, jak i zła, stwarza nowoczesna technologia. Podczas wycieczki nastolatków do lasu jeden z chłopców odłącza się od grupy. Zaciekawiony hałasem w krzakach zbliża się do miejsca, z którego dobiegają dziwne dźwięki. Spostrzega niezwykłego, baśniowego stworka Gnu Gnu. Ich spojrzenia krzyżują się. Jako typowy przedstawiciel swego pokolenia chłopak trzyma w gotowości telefon komórkowy, aby odruchowo sfotografować stworzenie. Oczami wyobraźni widzi konsekwencje upublicznienia zdjęcia nietypowej istoty i mimo pierwotnego odruchu rezygnuje z zamiaru. Film porusza, a jego przekaz zapada w pamięć, a więc jest odpowiednim materiałem, który można zakwalifikować jako swoisty „wyzwalacz aktywności”.  

Fot. 5. Kadr z filmu It’s all in your hands

  Źródło: zdjęcie własne

Po obejrzeniu filmu zadaniem pracujących w parach uczniów jest przygotowanie od pięciu do dziesięciu kart inscenizacyjnych do wykorzystania w formie teatrzyku, z jednoczesnym komentarzem do każdej z nich. Odbiorcy spektaklu mają z kolei za zadanie wskazać wady i zalety przedstawionych propozycji. Można również zaproponować dyskusję, dzieląc uczniów na trzy grupy: jedni przedstawią argumenty za, drudzy – przeciw, a pozostali wyjaśnią, dlaczego nie mają zdania na ten temat. Debata ma być pretekstem do rozwijania umiejętności komunikacyjnych w słuchaniu ze zrozumieniem i w mówieniu (zarówno w produkcji, jak i w interakcji) oraz kompetencji obywatelskich.

Podsumowanie
Czytelnikom może nasuwać się pytanie dotyczące zasadności korzystania ze skrzynki kamishibai, skoro karty narracyjne można, np. zamocować za pomocą magnesów na białej tablicy w klasie lub za pomocą klamerek na sznurku wzdłuż dowolnej ściany. Otóż wydaje się, że potencjał skrzynki zawiera się w trzech słowach: mediacja, remediacja i fascynacja. Ta ostatnia wynika z efektu zaskoczenia i pozytywnych emocji budzących się w kontakcie z tą oryginalną pomocą dydaktyczną: „Kamishibai to magiczne doświadczenie bez względu na to, czy odbywa się w domu przed jednym widzem, czy niewielką ich grupą” (Matsui 2006: 77). Ponadto teatrzyk jest narzędziem usprawniającym działania w remediacji trudności w uczeniu się, gdyż uczący się nabywa pewności siebie poprzez tworzenie samodzielnych kreacji, porządkujących jego pomysły i sposób przekazu: „bez względu na trudności, z którymi boryka się uczeń, przygotowanie i zaprezentowanie przez niego całościowego produktu, ustawienie obrazu, inscenizacja tekstu, wyreżyserowanie całości wystąpienia, nawet gdyby miało być bardzo krótkie, wzmacniają jego wiarę w swe możliwości i tworzą sposobność na bycie docenionym” (Piotrowska-Skrzypek 2021). Dodatkowo skrzynka kamishibai staje się narzędziem mediacyjnym, podobnie jak marionetka, kukiełka, pacynka czy teatrzyk-parawan. Wymienione rekwizyty odgrywają rolę pośrednika między nadawcą a odbiorcą przekazu. Dzięki temu uczeń opowiadający (nadawca) zachowuje bezpieczny dystans i zyskuje schronienie przed koniecznością bezpośredniego pokazania się odbiorcom podczas inscenizacji, gdyż ich uwaga skupiona jest przede wszystkim na skrzynce ze zmieniającymi się kartami ilustracyjnymi. Tym samym uczący się ma czas i przestrzeń na kształtowanie pewności siebie oraz odkrywania przyjemności głośnego wypowiadania się przed publicznością. Szerokie spektrum możliwości, jakie oferuje kamishibai wpisuje się w oczekiwania nauczycieli poszukujących nowych, inspirujących narzędzi aktywizujących uczniów w każdym wieku i na każdym poziomie biegłości językowej.

Bibliografia
Guilloppé, A. (2018), Czułość, Katowice: Wydawnictwo Tibum.
Matsui, N. (2017), Wszystko o Kamishibai. Pytania i odpowiedzi, Katowice: Wydawnictwo Tibum.
Piotrowska-Skrzypek, M. (2021), Językowe opowieści inaczej, czyli jak skorzystać z aktywizującego potencjału kamishibai, bit.ly/35VQI3I, [dostęp: 1.02.2022].
Rada Europy (2003), Europejski system opisu kształcenia językowego: uczenie się, nauczanie, ocenianie, Warszawa: Wydawnictwo CODN.

¹ O zastosowaniu kamishibai na lekcjach językach obcego można także przeczytać na portalu FRSE w artykule mojego autorstwa Językowe opowieści inaczej, czyli jak skorzystać z aktywizującego potencjału kamishibai.
² Wydawnictwo, które jako pierwsze w Polsce rozpoczęło wydawanie oryginalnych, stworzonych zgodnie z ideą kamishibai książek w formie ilustrowanych kart  narracyjnych: www.tibum.pl.
³ Jako romanistka podaję również przykłady w języku francuskim: Je m’appelle... / Il/Elle s’appelle...; Mon prénom est... / Son prénom est...; Mon nom de famille est... / Son nom de famille est...; Je suis un garçon / je suis une fille; C’est un garçon / c’est une fille... ; Voici ma/sa maison, mon/son chien, mon/son vélo; J’aime... / Je n’aime pas... il/elle aime... ou n’aime pas...
⁴ Przykłady pytań w języku francuskim: c’est qui ? qui es-tu ? d’où viens-tu ? qu'est-ce que c'est... ?
⁵ Filmik reklamowy powstał w języku niemieckim: bit.ly/3HNdmsj. Można skorzystać z wersji anglojęzycznej: bit.ly/3sNiR60 oraz z francuskim napisami: bit.ly/35XlCIR.