Przeglądaj artykuły opublikowane w JOwS

Już w starożytności Heraklit z Efezu głosił, że jedyną stałą rzeczą w życiu jest zmiana. Zmiany – zarówno długo planowane innowacje, jak i nagłe zmiany spowodowane przez nieprzewidziane wcześniej okoliczności lub zjawiska – dotyczą także systemu edukacji. Stosunkowo niedawno rozpoczęta reorganizacja struktury szkolnictwa – wygaszanie gimnazjów i pojawienie się ośmioletnich szkół podstawowych, czteroletnich liceów oraz pięcioletnich techników – pociągnęła za sobą również zmianę w systemie egzaminów zewnętrznych, w którym egzaminy z przedmiotów ogólnokształcących z założenia przeprowadza się w ostatnim roku nauki w danym typie szkoły, czyli na zakończenie wszystkich (z wyjątkiem pierwszego) etapów edukacyjnych.

Bez zmian nie byłoby postępu, jednak jakkolwiek są one niezbędne, często budzą zainteresowanie, a czasem niepokój rodziców, nauczycieli i uczniów – czyli tych, których najbardziej dotyczą. Niniejszy artykuł ma zatem na celu podsumowanie zmian i analizę bieżącego stanu rzeczy w systemie egzaminów zewnętrznych. Poświęcony jest egzaminowi ósmoklasisty, który ma swoją genezę w tych zmianach, oraz egzaminowi maturalnemu, którego obecna formuła wywodzi się jeszcze z poprzednich innowacji w zakresie egzaminów zewnętrznych (ang. external exams), ale stoi również u progu kolejnych, wynikających z tych samych czynników, które ukształtowały obecny egzamin ósmoklasisty. W centrum uwagi będą tu oczywiście egzaminy z języków obcych nowożytnych, choć ze względu na ograniczenia niniejszej publikacji oraz znaczący odsetek zdających (ponad 90 proc.) przystępujących do egzaminu z języka angielskiego (CKE 2019, 2020, 2021f, 2021g), ich analiza musi z założenia być dość ogólna i ograniczy się do egzaminów obowiązkowych (ang. compulsory) z tego języka po II i III etapie edukacyjnym, przeprowadzonych w 2021 r. – ich celów, struktury, sprawdzanych za ich pomocą umiejętności oraz osiągniętych przez zdających wyników. W bieżącym roku formę i warunki przeprowadzenia tych egzaminów oprócz dużo wcześniej zaplanowanych innowacji ukształtowała także mniej przewidywalna zmiana, podyktowana bieżącymi potrzebami wynikającymi głównie z sytuacji epidemicznej w kraju. Szerzej zagadnienie to poruszę w sekcjach poświęconych strukturze i warunkom przeprowadzenia tegorocznych egzaminów oraz sprawdzanym na nich wymaganiom.

Geneza egzaminów z języków obcych w obecnym kształcie

Kiedy w 2017 r. Ministerstwo Edukacji Narodowej rozpoczęło wygaszanie gimnazjów, oczywiste stało się, że zmiana ta znacząco wpłynie na system egzaminów zewnętrznych. Rozpoczęła ona de facto kilkuletni, kolejny już w ponaddwudziestoletniej historii tego systemu proces jego modyfikacji. Sprawdzian z języka obcego nowożytnego w szóstej klasie szkoły podstawowej przeszedł do historii po dwóch latach przeprowadzania (2015–2016). Egzamin gimnazjalny wygasł wraz z odejściem ostatniego rocznika gimnazjalistów w 2019 r. W tym samym roku pierwszy rocznik ósmoklasistów przystąpił do wprowadzonego na mocy zmienionej ustawy o systemie oświaty powszechnego i obowiązkowego egzaminu ósmoklasisty z języka polskiego, matematyki oraz języka obcego nowożytnego, którego w roku 2021 trzecią już edycję przeprowadzono dla uczniów kończących drugi etap edukacyjny.

Nowy egzamin, zdawany w ósmej klasie szkoły podstawowej, został powołany do życia, gdy pierwsze roczniki mające do niego przystąpić realizowały jeszcze podstawę programową z 2012 r. i przygotowywały się do przystąpienia do sprawdzianu w szóstej klasie. Stanowił też pewne wyzwanie dla jego twórców, ponieważ wymagał sprawnego opracowania nowej koncepcji egzaminu, informatorów o egzaminie ósmoklasisty oraz przeprowadzenia szeroko zakrojonej akcji informacyjnej i szkoleniowej dla nauczycieli i egzaminatorów niezbędnych do sprawdzenia prac egzaminacyjnych.

W przypadku egzaminu maturalnego podobna zmiana nadchodzi – jest ona na etapie przygotowawczym i zachodzi nieco wolniej, gdyż do nowego egzaminu maturalnego, opartego na podstawie programowej dla szkół ponadpodstawowych, absolwenci czteroletnich liceów przystąpią po raz pierwszy w 2023 r., po przejściu całego trzeciego etapu edukacyjnego, który pozwoli im się do tego egzaminu lepiej przygotować, ponieważ od pierwszej klasy szkoły ponadpodstawowej realizowana jest podstawa programowa, na której egzamin ten będzie oparty. Natomiast w roku 2021 egzamin maturalny nadal przeprowadzano w formule obowiązującej od 2015 r., w którym dla absolwentów liceów (dla absolwentów techników rok później) przestała obowiązywać formuła egzaminu oparta na standardach wymagań egzaminacyjnych dla IV etapu edukacyjnego i zaczęła obowiązywać formuła oparta na wymaganiach określonych w podstawie programowej kształcenia ogólnego. Oczywiście pisząc o obowiązkowym egzaminie maturalnym z języka obcego, używa się pewnego skrótu myślowego, ponieważ egzamin maturalny jako taki obowiązkowy nie jest – można do niego przystąpić albo nie. Egzamin maturalny na poziomie podstawowym z języka obcego jest obowiązkowy dla tych absolwentów, którzy zdecydują się do egzaminu maturalnego przystąpić, aby uzyskać świadectwo dojrzałości.

Pisząc o czynnikach, które miały wpływ na kształt obowiązkowych egzaminów z języka obcego w 2021 r., nie sposób pominąć istotnych okoliczności wymuszających pewne zmiany w zasadzie w ostatniej chwili. W ciągu ostatnich trzech lat procesy edukacyjne zostały poważnie zakłócone przez różne wydarzenia w kraju, utrudniające realizację zajęć edukacyjnych i kształcenie odpowiednich umiejętności, dlatego egzaminy w 2021 r. odbyły się na podstawie wymagań egzaminacyjnych wprowadzonych pod koniec 2020 r., o czym więcej w kolejnych sekcjach.

Śledząc historię systemu egzaminów zewnętrznych w Polsce, od czasu pierwszego egzaminu maturalnego w 2005 r., nie sposób pominąć faktu, iż system ten podlega nieustannej ewolucji. Wielu obserwatorów dostrzega wyłącznie zmiany wprowadzane w wyniku decyzji podejmowanych w ramach prowadzenia polityki edukacyjnej w kraju i ocenia je jako czynnik destabilizujący przebieg procesów edukacyjnych w szkołach. Jednak, jak zauważają Smolik i in. (2012: 26), „każda rewizja systemu egzaminacyjnego stwarza możliwość ponownego zastanowienia się nad celem, dla którego egzamin jest przeprowadzany”, a określenie celu determinuje każdy, nawet najdrobniejszy aspekt struktury egzaminu. Każda rewizja systemu egzaminacyjnego daje też szansę na wprowadzenie w egzaminie korekt wynikających z poczynionych wcześniej obserwacji funkcjonowania poszczególnych jego elementów.

Cele egzaminów zewnętrznych z języka obcego

Egzaminy ósmoklasisty i maturalny, oprócz wspólnej funkcji diagnostycznej, mają nieco odmienne cele.

Jak podaje Informator o egzaminie ósmoklasisty od roku szkolnego 2018/2019 (CKE 2017a), egzamin ósmoklasisty:

• określa poziom wykształcenia ogólnego uczniów, czyli w przypadku języków obcych – stopień opanowania poszczególnych umiejętności językowych, określonych w podstawie programowej, dając informację zwrotną zarówno samym uczniom, jak i ich rodzicom, nauczycielom, organom szkolnym oraz władzom oświatowym;
• zastępuje egzamin wstępny do szkół ponadpodstawowych, które w procesie rekrutacji korzystają z wyników egzaminu, przeliczając je odpowiednio na punkty rekrutacyjne, zgodnie z rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 16 marca 2017 r. (Dz.U. z 2017 r. poz. 610), w przypadku gdy liczba kandydatów w danej szkole przekracza liczbę dostępnych miejsc.

Egzamin maturalny z języka obcego oprócz określenia poziomu wykształcenia językowego absolwentów w celu dostarczenia informacji zwrotnej zarówno im. jak i nauczycielom, szkołom oraz władzom oświatowym, zastępuje też egzamin wstępny do szkół wyższych, które wykorzystują jego wynik w procesie rekrutacji (dotyczy to głównie egzaminu na poziomie rozszerzonym), ale także (w przypadku egzaminu na poziomie podstawowym) osiągnięcie przez absolwenta określonego pułapu wyniku jest niezbędne, aby uzyskać świadectwo dojrzałości – oficjalne poświadczenie osiągnięcia przez absolwenta szkoły wymaganego prawem polskim poziomu wiadomości i umiejętności (CKE 2013a).

Należy zauważyć, że wykorzystując wyniki egzaminacyjne w celu oceny jakości oddziaływań szkoły, nie należy ograniczać się do porównania ogólnych wyników procentowych. Każdy wynik winien być analizowany w kontekście funkcjonowania danej szkoły, na który składa się bardzo wiele czynników, począwszy od jej lokalizacji, a na zasobach ludzkich skończywszy.

Aby wymienione powyżej cele egzaminów mogły być osiągnięte, niezbędne jest wypracowanie najwyższego możliwego poziomu obiektywizmu w celu zapewnienia porównywalności wyników z danego egzaminu na terenie całego kraju. W tym celu tworzy się jednakowe dla wszystkich zdających arkusze egzaminacyjne na danym poziomie oraz intensywnie i systematycznie szkoli egzaminatorów w całym kraju w zakresie stosowania jednakowych zasad oceniania. Rolę egzaminów zewnętrznych tak określają Rind i Mari (2019) na przykładzie systemu irlandzkiego: „W Irlandii system egzaminów zewnętrznych istnieje, ponieważ gdy ocenianie (ang. assessment) dokonywane jest przez same szkoły we własnym zakresie, może to prowadzić do odpowiedzialności prawnej za oceny przyznawane przez nauczycieli, co może skutkować nieprawidłowościami w ocenie, wynikającymi z presji wywieranej przez rodziców lub ze współzawodnictwa szkół na danym obszarze” (tłum. własne – A.K.).

Struktura egzaminów z języka angielskiego jako przedmiotu obowiązkowego

Jak podkreślają Smolik i in. (2012: 26), autorzy koncepcji egzaminów przeprowadzanych na zakończenie poszczególnych etapów edukacyjnych od lat dbają o spójność tych koncepcji, która ma swoje źródło w podobieństwie wymagań egzaminacyjnych w podstawach programowych i uwidacznia się w zbieżnej (na tyle, na ile to możliwe) strukturze arkuszy egzaminacyjnych. W bieżącym roku jednak zbieżność między strukturą egzaminu ósmoklasisty i maturalnego na poziomie podstawowym nie osiągnęła jeszcze zamierzonego poziomu, ponieważ proces najnowszej modernizacji systemu egzaminów zewnętrznych jeszcze trwa, a oba te egzaminy znajdują się na różnych jego etapach. Egzamin ósmoklasisty w 2021 r. był już nowo utworzonym w wyniku tej modernizacji egzaminem sprawdzającym wymagania najnowszej podstawy programowej dla ośmioletniej szkoły podstawowej (a w zasadzie wymagań egzaminacyjnych, będących skróconą wersją tej podstawy), natomiast egzamin maturalny jest ucieleśnieniem nadal funkcjonującej poprzedniej koncepcji egzaminu, opartej na podstawie programowej dla szkół ponadgimnazjalnych.

Struktury tych egzaminów zbieżne są pod kątem obecności zadań sprawdzających główne sprawności możliwe do sprawdzenia w formie pisemnej. Oba zawierają zadania sprawdzające rozumienie ze słuchu, rozumienie tekstów pisanych i redagowanie wypowiedzi pisemnej. Posiadają też wyodrębnione zadania sprawdzające znajomość środków leksykalno-gramatycznych. Jedyna różnica w tym względzie to obecność zadań sprawdzających znajomość funkcji językowych w egzaminie ósmoklasisty, których w egzaminie maturalnym nie ma, jednak ta różnica istniała również między sprawdzianem po szóstej klasie a egzaminem maturalnym oraz między egzaminem gimnazjalnym a maturalnym, gdyż jest ona spowodowana specyfiką kształcenia językowego na niższych i wyższych etapach edukacyjnych. Funkcje językowe, wyrażane często za pomocą prostych utartych zwrotów, nauczane są na niższych etapach edukacyjnych i nie ma potrzeby sprawdzać ich znajomości oddzielnymi zadaniami na poziomie szkoły średniej. Warto również pamiętać, że egzamin maturalny ma odrębną część ustną, w której znajomość funkcji językowych jest sprawdzana w kontekście umiejętności mówienia. Uwzględniając tę różnicę, proporcje w liczbie zadań sprawdzających umiejętności z danego obszaru w obu egzaminach nie różnią się w diametralny sposób (por. tabela 1.).

Tabela 1.      Procentowy udział zadań w poszczególnych obszarach arkusza na egzaminach z języka angielskiego jako przedmiotu obowiązkowego w 2021 r.

Powyższe odsetki uwzględniają zmniejszone liczby zadań w arkuszu z egzaminu ósmoklasisty na rok 2021 ze względu na konieczność obniżenia wymagań spowodowaną utrudnionymi warunkami kształcenia w stosunkowo długim okresie poprzedzającym sesję egzaminacyjną. Gdyby jednak w zestawieniu uwzględnić typową liczbę zadań (ang. items), jaką zawierała pierwsza i druga edycja egzaminu ósmoklasisty, proporcje uległyby nieznacznej, 1-2-procentowej zmianie w obszarach: rozumienie tekstów pisanych, znajomość środków językowych i wypowiedź pisemna, na korzyść znajomości środków językowych. Natomiast różnice w stosunku do arkusza maturalnego byłyby bardzo podobne.

Arkusze standardowe egzaminu ósmoklasisty i egzaminu maturalnego na poziomie podstawowym w 2021 r. zawierały także w większości podobne typy zadań zamkniętych – przeważały zadania wyboru wielokrotnego oraz zadania na dobieranie. Podobnie skonstruowane było także zadanie sprawdzające umiejętność redagowania wypowiedzi pisemnej, które ocenia się również według podobnych zasad.

Struktury arkuszy wykorzystanych do przeprowadzenia obu egzaminów cechują jednak także pewne zasadnicze różnice, które unaoczniają zmiany, jakie zachodzą w procesie modernizacji systemu egzaminów zewnętrznych.

Egzamin ósmoklasisty z języka angielskiego w 2021 r.

Arkusz standardowy na egzaminie ósmoklasisty od pierwszej edycji zawierał 14 wiązek zadań zamkniętych i otwartych, za których rozwiązanie można uzyskać maksymalnie 60 punktów. Na rozwiązanie zadań zdający mają 90 minut. Z założenia każda część arkusza, sprawdzająca dany obszar umiejętności, zawiera jedną wiązkę zadań otwartych. Jest to jedna z podstawowych innowacji wprowadzonych wraz z początkiem restrukturyzacji systemu egzaminów zewnętrznych.

W roku 2021 jednak, w związku ze zmianami spowodowanymi sytuacją epidemiczną w kraju, struktura ta, jak również sprawdzane wymagania egzaminacyjne, które omówione zostały w poświęconej im sekcji poniżej, zostały nieco zmodyfikowane na mocy rozporządzenia Ministra Edukacji i Nauki z 16 grudnia 2020 r. (MEiN 2020). W bieżącym roku zatem egzamin ósmoklasisty zawierał o pięć zadań mniej, przy czym nie chodzi tu o wiązki (ang. tasks), ale o pojedyncze zadania (ang. items), o które „odchudzono” niektóre wiązki. Arkusz standardowy nadal wobec tego składał się z 14 wiązek zadań, które zawierały jednak nie 51, a 46 zadań. Za ich rozwiązanie można było uzyskać maksymalnie 55 punktów. Czas przeznaczony na rozwiązanie wszystkich zadań nie uległ zmianie – nadal wynosił 90 minut. Arkusz standardowy, przeznaczony dla uczniów bez niepełnosprawności oraz uczniów ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się (np. dysleksją), w 2021 r. zawierał 34 zadania zamknięte na dobieranie lub wyboru wielokrotnego (nie było zadań typu prawda/fałsz, z których w najnowszych arkuszach egzaminacyjnych rezygnuje się ze względu na zbyt dużą ich podatność na zgadywanie poprawnych odpowiedzi) oraz 12 zadań otwartych polegających na uzupełnianiu luk (ang. gaps) w tekście lub w pojedynczych zdaniach oraz samodzielnym zredagowaniu krótkiego tekstu użytkowego (e-maila – za to zadanie można było zdobyć maksymalnie 10 punktów). Wartość punktowa zadań zamkniętych i otwartych to odpowiednio 62 proc. i 38 proc. (CKE 2021e).

Egzamin maturalny z języka angielskiego na poziomie podstawowym w 2021 r.

Arkusz standardowy na egzaminie maturalnym w 2021 r. nie podlegał takim zmianom strukturalnym na skutek epidemii w kraju, jakie dotyczyły arkusza z egzaminu ósmoklasisty, choć tym samym rozporządzeniem Ministra Edukacji i Nauki z 16 grudnia 2020 r. (MEiN 2020) wprowadzono w nim również zmiany, jeśli chodzi o zawartość merytoryczną. Tegoroczny arkusz, wzorem lat ubiegłych, zawierał 10 wiązek zadań, składających się w sumie z 41 zadań, z których jedno (dziesięciopunktowe) było zadaniem otwartym (redagowanie krótkiego tekstu użytkowego – wpis na blogu), a pozostałe to zadania zamknięte wyboru wielokrotnego, na dobieranie oraz jedna wiązka pięciu zadań typu prawda/fałsz w części arkusza sprawdzającej rozumienie ze słuchu. Za rozwiązanie wszystkich zadań w arkuszu można było otrzymać maksymalnie 50 punktów, czyli wartość punktowa zadań zamkniętych i otwartych to odpowiednio 80 proc. i 20 proc. (proporcja ta ulegnie zmianie na korzyść zadań otwartych na egzaminie maturalnym w formule obowiązującej od 2023 r.). Czas przeznaczony na rozwiązanie zadań wynosił 120 minut.

Wymagania egzaminacyjne sprawdzane na egzaminach z języka angielskiego w 2021 r.

Od 2012 r., najpierw egzaminy gimnazjalny i maturalny, a później także sprawdzian w szóstej klasie szkoły podstawowej i egzamin ósmoklasisty, sprawdzały stopień opanowania wymagań ogólnych i szczegółowych określonych w podstawie programowej kształcenia ogólnego, zamiast wymagań określonych standardami wymagań egzaminacyjnych, które wcześniej powstawały specjalnie na użytek systemu egzaminów zewnętrznych. Jak podkreślają Smolik i in. (2012: 24), „integracja procesów edukacyjnych, obejmujących również system egzaminów zewnętrznych, cechuje zasadniczo wszystkie systemy edukacji w krajach, które osiągały najwyższe wyniki w międzynarodowych badaniach, takich jak PISA czy PIRLS”.

Egzamin ósmoklasisty z języka angielskiego sprawdza stopień opanowania przez ósmoklasistów wymagań ogólnych i szczegółowych zawartych w podstawie programowej kształcenia ogólnego dla II etapu edukacyjnego w wersji II.1 (CKE 2017b, MEN, ORE 2017), wprowadzonej na mocy rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z 1 sierpnia 2017 r. w sprawie szczegółowych warunków i sposobu przeprowadzania egzaminu ósmoklasisty (Dz.U. z 2020 r. poz. 1361).

Przeprowadzany od 2015 r. do dnia dzisiejszego egzamin maturalny z języka angielskiego na poziomie podstawowym sprawdza stopień opanowania przez absolwentów liceów i techników wymagań ogólnych i szczegółowych zawartych w podstawie programowej kształcenia ogólnego dla IV etapu edukacyjnego (na podbudowie gimnazjum) na poziomie IV.1 na podbudowie wymagań poziomu III.0 dla III etapu edukacyjnego (CKE 2013b; MEN 2012a), wprowadzonej rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z 27 sierpnia 2012 r. (MEN 2012b).

Jednak wobec utrudnień w pracy szkół, jakie miały miejsce głównie na skutek przejścia w tryb pracy zdalnej na długi okres w czasie poprzedzającym majową sesję egzaminacyjną w 2021 r., 16 grudnia 2020 r. Minister Edukacji i Nauki ogłosił rozporządzenie, na mocy którego tymczasowo, w roku 2021, egzaminy sprawdzały stopień opanowania określonych tym rozporządzeniem wymagań egzaminacyjnych, odpowiednio dla szkoły podstawowej oraz dla szkół ponadgimnazjalnych (MEiN 2020). Wspomniane rozporządzenie nie zniosło obowiązku realizacji podstawy programowej, a wprowadzone wymagania egzaminacyjne nie wykraczają poza zakres określony w podstawach programowych. Stanowią one jedynie swego rodzaju „wyciąg” z podstaw programowych, odpowiednio dostosowany do sytuacji egzaminacyjnej. Rolą wymagań egzaminacyjnych była pomoc nauczycielom i uczniom w przygotowaniach do egzaminu poprzez wskazanie tych wymagań, które mogły być sprawdzane na egzaminie, gdyż wiadomo, że żaden arkusz egzaminacyjny nie może sprawdzać wszystkich wymagań w podstawie zawartych. Z samymi wymaganiami egzaminacyjnymi na rok 2021 oraz z komentarzami do nich można się zapoznać w publikacjach Ośrodka Rozwoju Edukacji: Egzamin ósmoklasisty w 2021 roku. Vademecum nauczyciela. Język angielski (ORE 2021b) oraz Egzamin maturalny w 2021 roku. Vademecum nauczyciela. Język angielski (MEiN, ORE 2021a). Wraz z wymaganiami egzaminacyjnymi na rok 2021 opublikowane zostały aneksy do Informatorów, które zawierają m.in. zredukowane listy struktur leksykalno-gramatycznych, jakie mogą być sprawdzane na egzaminach z języków obcych.

Sprawdzane na tegorocznych egzaminach z języka angielskiego wymagania nie były jednak czymś rewolucyjnym, gdyż dotyczą kluczowych w posługiwaniu się językiem obcym umiejętności. Oba egzaminy sprawdzały następujące wymagania ogólne (oczywiście na adekwatnym dla danego egzaminu poziomie):

Znajomość środków językowych

Rozumienie wypowiedzi

Tworzenie wypowiedzi

Reagowanie na wypowiedzi.

Egzamin ósmoklasisty dodatkowo sprawdzał wymaganie ogólne Przetwarzanie wypowiedzi. Zadania na egzaminie ósmoklasisty i egzaminie maturalnym na poziomie podstawowym w 2021 r. sprawdzały stopień opanowania umiejętności wyszczególnionych w tabeli 2.

Pomimo tego, że jeden egzamin opiera się na „starszej”, drugi na „nowszej” podstawie programowej, jak pokazuje powyższy wykaz, wiele sprawdzanych umiejętności występuje w obu arkuszach, co świadczy o staraniach twórców podstaw programowych oraz koncepcji egzaminów z języka obcego, aby zachować ciągłość kształcenia kluczowych umiejętności, nawet w przypadku gdy system ulega reorganizacji.

Oczywiście wyników osiągniętych przez zdających te egzaminy nie można ze sobą w prosty sposób zestawić nawet wtedy, gdy dotyczą takiej samej umiejętności, ponieważ zbyt wiele jest różnic w czynnikach, które mają wpływ na osiągnięcie wyniku za daną umiejętność na egzaminie. Przede wszystkim różne są oczekiwane poziomy biegłości językowej: zgodnie ze wskazaniem w wymaganiach edukacyjnych na rok 2021 od ucznia kończącego szkołę podstawową oczekuje się poziomu biegłości A2 wg skali określonej w ESOKJ (Europejskim Systemie Opisu Kształcenia Językowego), natomiast absolwent szkoły ponadgimnazjalnej powinien wykazać się poziomem biegłości językowej A2+ (w zakresie rozumienia tekstów B1). Ponadto porównanie wyników różnych zdających z różnych szkół i grup wiekowych, którzy rozwiązują różne zadania (a nawet różne typy zadań), nie umożliwia uzyskania jakichkolwiek rzetelnych danych ani wyciągnięcia konstruktywnych wniosków.

Z całą pewnością jednak jednolitość wymagań edukacyjnych wykorzystywanych przez nauczycieli w pracy dydaktycznej i sprawdzanych w egzaminach upraszcza zarówno nauczanie i uczenie się, jak i konstruowanie rzetelnych egzaminów, a później także wykorzystanie ich wyników w celu wprowadzania korekt w planowaniu procesów edukacyjnych. Jednorodność wymagań winna też, przynajmniej częściowo, skutkować likwidacją zjawiska tzw. uczenia pod egzamin, gdyż w pracy dydaktycznej nauczyciel wszystkie wysiłki może skoncentrować na realizacji jednego celu – nauczaniu umiejętności wyszczególnionych w podstawie programowej. Samo przygotowanie do egzaminu wystarczy wówczas ograniczyć do krótkiego treningu rozwiązywania zadań w typowym arkuszu egzaminacyjnym, aby uczeń oswoił się z ich strukturą, zwrócił uwagę na zawarte w nich polecenia i ewentualnie przećwiczył wypełnianie karty odpowiedzi, aby w bardziej stresującej sytuacji egzaminacyjnej nie stracić punktów na skutek błędów „proceduralnych”. Większości uczniów wystarczy w tym celu 2-3-krotne próbne rozwiązanie zadań w przykładowych (lub wykorzystywanych w ubiegłych latach) arkuszach egzaminacyjnych, które można znaleźć na stronach internetowych Centralnej Komisji Egzaminacyjnej (por. www.cke.gov.pl, zakładki: arkusze lub materiały dodatkowe) i okręgowych komisji egzaminacyjnych.

Wyniki uzyskane przez ósmoklasistów na egzaminie z języka angielskiego w 2021 r.

Chociaż egzamin z języka obcego na egzaminie ósmoklasisty można zdawać z jednego z siedmiu języków – angielskiego, francuskiego, hiszpańskiego, niemieckiego, rosyjskiego, ukraińskiego i włoskiego – od początku język angielski był najpowszechniej wybieranym językiem obcym i rokrocznie procentowy wskaźnik jego wybieralności minimalnie wzrasta (95,1 proc. w 2019 r., 95,9 proc. w 2020 r., 96,9 proc. w 2021 r. – źródło: CKE 2019, 2020, 2021g), zatem dane do analizy wyników pochodzą z dużej próby.

Służący jako lingua franca w wielu dziedzinach angielski jest powszechnie nauczanym jako obowiązkowy pierwszym językiem obcym w polskich szkołach, co prawdopodobnie stanowi główną przyczynę tak wysokiej jego popularności na egzaminie, zważywszy, że tylko przedmiot, którego uczeń uczy się w szkole w ramach obowiązkowych zajęć edukacyjnych, może być wybrany na egzaminie przez ósmoklasistów. Drugi obowiązkowy język obcy, nauczany od siódmej klasy, wybierają zwykle ci uczniowie, którzy mają styczność z tym językiem również poza szkołą (np. w domu rodzinnym lub środowisku, w którym przebywają lub przebywali wcześniej), uczą się go dodatkowo na zajęciach pozalekcyjnych, albo są na tyle uzdolnieni językowo i pracowici, że są w stanie w ciągu dwóch lat systematycznej nauki szkolnej opanować ten język na wystarczającym poziomie, aby osiągnąć na egzaminie satysfakcjonujący wynik. Należy podkreślić, że egzamin ten jest zdawany na jednym poziomie, niezależnie od tego, czy dla ucznia jest to pierwszy, czy drugi nauczany obowiązkowo język.

Warto też przypomnieć, że wbrew hasłom, jakie można czasem usłyszeć w reklamach telewizyjnych promujących różne testy powtórkowe, mające służyć przygotowaniu się do egzaminu (np. „Ósmoklasisto, sprawdź, czy zdasz!”), egzamin ósmoklasisty nie posiada progu zdawalności, ponieważ jego celem nie jest stwierdzenie, czy kończący szkołę podstawową uczniowie osiągnęli jakiś minimalny pułap wyników, a jedynie zdiagnozowanie ich umiejętności.

W poniższej analizie wzięto pod uwagę wyniki osiągnięte przez uczniów, którzy przystąpili do egzaminu z języka angielskiego w terminie głównym, tj. 27 maja 2021 r., i rozwiązywali arkusz standardowy dla uczniów bez niepełnosprawności i uczniów ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się (dane CKE). Poniższa analiza ogranicza się jedynie do kilku najistotniejszych kwestii, celem zarysowania ogólnych tendencji. Szczegółowa analiza wyników zawarta została w Sprawozdaniu za rok 2021. Egzamin ósmoklasisty. Języki obce nowożytne (CKE 2021e).

Do egzaminu ósmoklasisty z języka angielskiego w terminie głównym (arkusz standardowy) przystąpiło 335 131 uczniów ósmych klas szkół podstawowych. Ośmiuset piętnaścioro laureatów i finalistów olimpiad przedmiotowych oraz laureatów konkursów przedmiotowych o zasięgu co najmniej wojewódzkim zostało z egzaminu zwolnionych.

Ósmoklasiści uzyskali średnio 66 proc. punktów możliwych do zdobycia za rozwiązanie wszystkich zadań w arkuszu egzaminacyjnym. Na ten średni wynik jednak złożył się szeroki zakres wyników, co pokazuje poniższy rozkład (por. wykres 1).

Wykres 1.    Rozkład wyników – egzamin ósmoklasisty w 2021 r.

Źródło: CKE

Rozkład wyników wskazuje, że ósmoklasiści wykazali się na egzaminie bardzo zróżnicowanym poziomem umiejętności językowych. Zastanawiająca jest zwiększona częstość występowania wyników bardzo niskich, ale też bardzo duża jest liczba wyników bardzo wysokich – mediana na poziomie 73 proc. wskazuje, że egzamin dla wielu uczniów nie okazał się bardzo dużym wyzwaniem.

Duży wpływ na tak bardzo zróżnicowane wyniki wydaje się mieć lokalizacja szkoły – wyniki uczniów w poszczególnych typach miejscowości są również bardzo zróżnicowane i wykazują tendencję wzrostową proporcjonalną do wielkości miejscowości, w której znajduje się szkoła (por. wykres 2).

Wykres 2.    Wyniki w zależności od lokalizacji szkoły – egzamin ósmoklasisty w 2021 r. (termin główny)

Różnica między wynikami osiągniętymi przez uczniów ze szkół zlokalizowanych na wsiach a wynikami uczniów z największych miast wynosi aż 16 punktów procentowych, nie ma jednak podstaw, aby wnioskować, że przyczyną są mniejsze zdolności językowe uczniów lub gorzej nauczający nauczyciele. Najbardziej prawdopodobnym czynnikiem wydaje się tu poziom ekspozycji uczniów na język angielski. Pomimo dość powszechnego obecnie dostępu do internetu, w którym ekspozycja na język angielski jest duża, uczniowie ze szkół na terenach wiejskich jednak – czy to z powodów ekonomicznych, czy technicznych – największą styczność z językiem mają prawdopodobnie głównie podczas lekcji języka angielskiego w szkole. Im większa miejscowość, tym więcej zamieszkuje ją cudzoziemców, np. zatrudnionych w zagranicznych firmach posiadających na terenie Polski swoje filie, więcej jest też dzieci wyjeżdżających na wakacje za granicę, posiadających rodziców pochodzących z innych krajów itd. Język angielski w większych miejscowościach jest też powszechny w przestrzeni wizualnej – na bilbordach, reklamach, w witrynach sklepowych, anglojęzyczni muzycy przyjeżdżają na koncerty do dużych miast, duża jest popularność wśród młodzieży kultury masowej, przesiąkniętej anglicyzmami. W każdym razie taki czynnik w kontekście rozkładu wyników może stanowić ciekawy problem badawczy.

Jeśli chodzi o stopień opanowania przez tegorocznych zdających egzamin ósmoklasisty umiejętności z poszczególnych obszarów, różnice najwyraźniej zależą nie tylko od stopnia skomplikowania samych sprawdzanych umiejętności, ale dostrzec można również zależność wyniku od zawartości w danym obszarze zadań otwartych (por. wykres 3, tabela 3), które są dla zdających trudniejsze niż zadania zamknięte, co jest zrozumiałe, zważywszy, że udzielenie odpowiedzi w zadaniu otwartym wymaga samodzielnego jej sformułowania, podczas gdy w zadaniu zamkniętym wystarczy dobra bierna znajomość języka, aby dokonać wyboru poprawnej odpowiedzi spośród gotowych opcji lub dobrać do siebie poprawnie podane elementy.

Wykres 3.    Średnie wyniki uczniów w poszczególnych obszarach umiejętności – egzamin ósmoklasisty z języka angielskiego
w 2021 r.

Tabela 3.      Procentowy udział zadań otwartych w poszczególnych obszarach – egzamin ósmoklasisty z języka angielskiego w 2021 r.

Najwyższy wynik osiągnięty w zakresie rozumienia tekstów pisanych nie powinien być zaskoczeniem, ponieważ obszar ten zawierał wiązkę trzech zadań otwartych (zadanie 10), które okazały się najłatwiejszymi zadaniami otwartymi w arkuszu, częściowo być może dlatego, że zadanie to wymaga uzupełnienia luk w tekście w języku polskim (na podstawie informacji szczegółowych wyselekcjonowanych z tekstu angielskiego na temat mistrzostw świata w układaniu kostki Rubika na czas). Średni wynik za zadanie 10 to 81 proc. punktów.

Najtrudniejszym zadaniem w całym arkuszu okazało się zadanie 13.2 z zakresu znajomości środków językowych (I checked John’s phone number twice before (I/phone) ___I phoned_______ him.). Zadanie to wymagało uzupełnienia luki odpowiednim wyrażeniem zawierającym regularny czasownik w czasie przeszłym (Past Simple), co poprawnie uczyniło 24 proc. zdających. Większość ósmoklasistów rozwiązujących to zadanie stosowała w luce niewłaściwy czas gramatyczny, np. wielu uczniów tworzyło formę czasu Past lub Present Perfect. Liczne też były niepoprawne odpowiedzi z przyimkiem to, który był stosowany zapewne na zasadzie kalki z języka polskiego, w którym przed zaimkiem osobowym wstawiamy przyimek.

Wyniki zdających egzamin maturalny z języka angielskiego na poziomie podstawowym w 2021 r.

Język angielski jako obowiązkowy przedmiot na egzaminie maturalnym, podobnie jak na egzaminie ósmoklasisty, także rokrocznie wybiera zdecydowana większość zdających. W 2021 r. było to 94,3 proc. absolwentów techników i 94,9 proc. absolwentów liceów (CKE 2021f), z tą różnicą (w stosunku egzaminu ósmoklasisty), że na egzaminie maturalnym nie ma wymogu zdawania języka, który był nauczany w szkole jako obowiązkowy. Absolwent może przystąpić do egzaminu z któregokolwiek z puli języków obcych nowożytnych do wyboru (angielski, francuski, hiszpański, niemiecki, rosyjski lub włoski), nawet takiego, którego w ogóle nie uczył się w szkole. Wynika to z roli egzaminu maturalnego, który stanowi przepustkę na wybraną uczelnię. Wielu uczniów szkół ponadgimnazjalnych wybrało ten język zapewne z powodu jego powszechnego użycia, jego użyteczności dla celów nauki na uczelni wyższej, ale również dlatego, że kontynuowali jego naukę przez wszystkie etapy edukacyjne i większe jest prawdopodobieństwo odniesienia sukcesu egzaminacyjnego.

W przypadku egzaminu maturalnego na poziomie podstawowym sukces nie oznacza już tylko uzyskania wyniku, który jest satysfakcjonujący dla zdającego. Jest on tu zwykle utożsamiany z osiągnięciem progu zdawalności, który wynosi 30 proc. punktów możliwych do zdobycia – w przypadku tego egzaminu jest to 15 punktów. Odsetek sukcesów w 2021 r. przedstawia wykres 4.

Wykres 4.    Odsetek sukcesów — język angielski jako przedmiot obowiązkowy na egzaminie maturalnym w 2021 r.

Źródło: CKE

Do pisemnego egzaminu maturalnego z języka angielskiego na poziomie podstawowym w terminie głównym w 2021 r. przystąpiło 259 461 tegorocznych absolwentów (dane CKE). 36 laureatów i finalistów Ogólnopolskiej Olimpiady Języka Angielskiego zwolniono z egzaminu. Maturzyści uzyskali z egzaminu na poziomie podstawowym dość wysoki średni wynik – 76 proc. punktów. Rozkład wyników wskazuje na wysoką częstość występowania wyników bardzo wysokich (mediana – 88 proc.); wyniki średnie i niskie okazały się bardzo zróżnicowane (por. wykres 5).

Wykres 5.    Rozkład wyników – egzamin maturalny z języka angielskiego na poziomie podstawowym w 2021 r.

Natomiast dość wyrównany okazał się poziom opanowania wymagań egzaminacyjnych z zakresu poszczególnych obszarów umiejętności (por. wykres 6).

Wykres 6.    Średnie wyniki zdających w zakresie obszarów umiejętności – egzamin maturalny z języka angielskiego na poziomie podstawowym w 2021 r.

Typowo zadania z obszaru znajomości środków językowych oraz redagowanie wypowiedzi pisemnej nastręczyło zdającym nieco więcej trudności niż zadania z zakresu rozumienia wypowiedzi, jednak nie są to duże różnice. Ponieważ jedynym zadaniem otwartym było zadanie polegające na zredagowaniu wypowiedzi pisemnej, a wyniki w obszarach okazały się tak wyrównane, najwidoczniej rodzaj zadania nie miał w przypadku tego arkusza większego znaczenia dla poziomu jego trudności. Podobnie zbliżone wyniki osiągnęli zdający, jeśli chodzi o zadania sprawdzające globalne rozumienie tekstów oraz zadania wymagające wyselekcjonowania w tekście informacji szczegółowych – średnie wyniki odpowiednio 77 proc. i 80 proc.. Z takich wyników można wnioskować, że maturzyści znacznie różnili się między sobą poziomem kompetencji językowych, jednak opanowali oni poszczególne umiejętności mniej więcej na jednakowym poziomie.

Najłatwiejszym i najtrudniejszym zadaniem w arkuszu okazały się dwa zadania należące do tej samej wiązki (zadanie 9). Polegały one na uzupełnieniu luki poprzez wybranie spośród trzech podanych opcji właściwego tłumaczenia w języku angielskim fragmentu zdania podanego w nawiasie w języku polskim.

9.1. (Czy mógłbyś mi pomóc) ___C___ with these boxes? They are too heavy for me.

A. Shall I help you

B. Why didn’t you help me

C. Would you mind helping me

W zadaniu 9.1 poprawnej odpowiedzi udzieliło 94 proc. maturzystów. Prośba o pomoc, pomimo wyrażenia jej za pomocą dość trudnej konstrukcji, okazała się bardzo łatwa do zidentyfikowania w języku angielskim. Być może pozostałe wyrażenia (A. – oferta pomocy, B. – pytanie o przyczynę nieudzielenia pomocy) były też dość proste dla zdających i nie mieli oni trudności w rozróżnieniu ich znaczeń.

Z kolei zadanie 9.3 stanowiło dla zdających nie lada wyzwanie.

9.3. It’s too late to call our boss now. (A może wyślijmy) ___C___ him an e-mail?

A. Did you send

B. Maybe we sent

C. What about sending

Poprawne rozwiązanie tego zadania wskazało 46 proc. maturzystów. Bardzo atrakcyjna w tym przypadku okazała się błędna odpowiedź B, która zawiera wyraz maybe, będący dosłownym odpowiednikiem (ang. equivalent) polskiego wyrazu może. Jednak ponad 50 proc. zdających nie zwróciła w tym przypadku uwagi na to, że czasownik sent zastosowany w opcji B jest w czasie przeszłym, co powoduje, że fragment ten byłby raczej odpowiednikiem polskiego Być może wysłaliśmy.

Podsumowanie

Rok 2021 obfituje w zmiany w systemie egzaminów zewnętrznych – z jednej strony zmiany długofalowe, które rozpoczęły się kilka lat temu i są kontynuowane, z drugiej nagłe, które wymusiła trudna sytuacja edukacji w okresie epidemii. Jak wskazują wyniki obowiązkowego egzaminu ósmoklasisty oraz egzaminu maturalnego z języka angielskiego jako przedmiotu obowiązkowego w 2021 r., system egzaminów zewnętrznych podołał tym zmianom, a zdający dość dobrze poradzili sobie z rozwiązaniem zadań egzaminacyjnych, pomimo znacząco utrudnionych warunków nauki w ciągu ostatnich trzech lat. Sceptycy powiedzą, że poprzez wprowadzenie wymagań egzaminacyjnych zrobiliśmy krok w tył, ponieważ wróciliśmy do koncepcji wcześniej odrzuconej oraz obniżyliśmy poziom wymagań. Entuzjaści stwierdzą jednak, że powrót do minionej koncepcji jest szczątkowy, gdyż egzaminy nadal sprawdzają stopień opanowania wymagań zawartych w podstawie programowej, a chwilowo obniżony poziom wróci do normy, kiedy pozwolą na to warunki. Zmiana, choć budzi obawy i zmusza do wysiłku, jest niezbędna, aby dokonać poprawy, a ta jest celem każdego konstruktywnego działania. Podlegać jej musi również system egzaminów zewnętrznych, jeśli ma dobrze pełnić swoją rolę, a jest to rola istotna, ponieważ każdy potrzebuje informacji zwrotnej i oceny swoich działań, tak jak potrzebujemy od czasu do czasu zatrzymać się w drodze i rozejrzeć, a czasem także sprawdzić na dobrej mapie, czy idziemy we właściwym kierunku. Egzamin jest narzędziem pomiaru, warto je doskonalić, aby działało jak najlepiej, lecz tak, jak każdego narzędzia, można go użyć w sposób pożyteczny lub poczynić nim szkody.

CKE (2013a), Informator o egzaminie maturalnym od roku szkolnego 2014/2015. Część ogólna, Warszawa, bit.ly/3z6KAhZ [dostęp: 5.09.2021].

CKE (2013b), Informator o egzaminie maturalnym z języka angielskiego od roku szkolnego 2014/2015, Warszawa, bit.ly/2XmOvdB [dostęp: 5.09.2021]

CKE (2017a), Informator o egzaminie ósmoklasisty od roku szkolnego 2018/2019. Zasady przeprowadzania i przystępowania do egzaminu, Warszawa, bit.ly/393agkS [dostęp: 5.09.2021].

CKE (2017b), Informator o egzaminie ósmoklasisty z języka angielskiego od roku szkolnego 2018/2019, Warszawa, bit.ly/3np5IxQ [dostęp: 5.09.2021].

CKE (2019), Wstępne informacje o wynikach E8 w 2019 r. – Prezentacja z konferencji prasowej, bit.ly/3nr6RoA, [dostęp: 5.09.2021].

CKE (2020), Wstępne informacje o wynikach E8 w 2020 r. – Prezentacja z konferencji prasowej, bit.ly/3AfVvHK [dostęp: 5.09.2021].

CKE (2021a), Arkusz egzaminacyjny – egzamin maturalny z języka angielskiego. Poziom podstawowy. 6 maja 2021 r. EJAP-P0-100-2105, bit.ly/3lHHaxJ, [dostęp: 5.09.2021].

CKE (2021b), Arkusz egzaminacyjny – egzamin ósmoklasisty z języka angielskiego. 27 maja 2021 r. OJAP-100-2105, bit.ly/3zr01lv, [dostęp: 5.09.2021].

CKE (2021c), Egzamin ósmoklasisty 2021. Rozkłady i parametry, bit.ly/3kfCSxL [dostęp: 5.09.2021].

CKE (2021d), Egzamin ósmoklasisty 2021. Wyniki według lokalizacji szkoły, bit.ly/3ltsIJh, [dostęp: 5.09.2021].

CKE (2021e), Sprawozdanie za rok 2021. Egzamin ósmoklasisty. Języki obce nowożytne. Warszawa: CKE bit.ly/3hGc34b, [dostęp: 5.09.2021].

CKE (2021f), Wstępne informacje o wynikach egzaminu maturalnego przeprowadzonego w terminie głównym 2021. Prezentacja, Prezentacja programu PowerPoint, bit.ly/3hCvtaj, [dostęp: 5.09.2021].

CKE (2021g), Wstępne informacje o wynikach egzaminu ósmoklasisty w 2021 r. – Prezentacja z konferencji prasowej, bit.ly/2VRd7e0, [dostęp: 5.09.2021].

CKE (2021h), Zasady oceniania rozwiązań zadań. Egzamin maturalny. Język angielski. Poziom podstawowy. EJAP-P0-100 (wersja A, wersja B). 6 maja 2021 r., bit.ly/395UfL8 [dostęp: 5.09.2021].

CKE (2021i), Zasady oceniania rozwiązań zadań. Egzamin ósmoklasisty. Język angielski. 27 maja 2021 r. OJAP-100 (wersja X, Y), OJAP-200, OJAP-400, OJAP-500, bit.ly/3nF0YEx [dostęp 05.09.2021].

MEiN (2020), Rozporządzenie Ministra Edukacji i Nauki z 16 grudnia 2020 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie szczególnych rozwiązań w okresie czasowego ograniczenia funkcjonowania jednostek systemu oświaty w związku z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19 (Dz.U 2020, poz. 2314),
bit.ly/3nAf5ed [dostęp: 5.09.2021].

MEiN, ORE (2021a), Egzamin maturalny w 2021 roku. Vademecum nauczyciela. Język angielski, Warszawa: ORE, bit.ly/3zdmimH [dostęp: 5.09.2021].

MEiN, ORE (2021b), Egzamin ósmoklasisty w 2021 roku. Vademecum nauczyciela. Język angielski. Warszawa: ORE, bit.ly/2XpEc8f, [dostęp: 5.09.2021].

MEN (2012a), Podstawa programowa z komentarzami. Tom 3. Języki obce w szkole podstawowej, gimnazjum i liceum, bit.ly/3nScahd [dostęp: 5.09.2021].

MEN (2012b), Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 27 sierpnia 2012 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, bit.ly/3Ci49Gf, [dostęp: 5.09.2021].

MEN (2017a), Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z 1 sierpnia 2017 r. w sprawie szczegółowych warunków i sposobu przeprowadzania egzaminu ósmoklasisty (Dz.U. z 2020 r. poz. 1361).

MEN (2017b), Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 16 marca 2017 r. w sprawie przeprowadzania postępowania rekrutacyjnego oraz postępowania uzupełniającego do publicznych przedszkoli, szkół i placówek (Dz.U. z 2017 r. poz. 610).

MEN (2019), Podstawa programowa kształcenia ogólnego z komentarzem. Szkoła ponadpodstawowa: liceum ogólnokształcące, technikum oraz szkoła branżowa I i II stopnia. Język obcy nowożytny, bit.ly/3hDO6dH, [dostęp: 5.09.2021].

MEN, ORE (2017), Podstawa programowa kształcenia ogólnego z komentarzem. Szkoła podstawowa. Język obcy nowożytny, bit.ly/3ErutQa [dostęp: 5.09.2021].

Rind, I.A., Mari, M.A. (2019), Analysing the Impact of External Examination on Teaching and Learning of English at the Secondary Level Education, „Congent Education”, t. 6, z. 1, M.A. Heidari-Shahreza (red.), bit.ly/2XotRd2 [dostęp: 5.09.2021].

Smolik, M., Stopińska, L., Trzcińska, B. (2012), Języki obce na egzaminach zewnętrznych: innowacje w latach 2012-2015, „Języki Obce w Szkole: nr 1, bit.ly/3lt6rvc [dostęp: 5.09.2021].

Trzcińska, B. (2015), Egzamin maturalny z języka angielskiego 2015: wyniki i wnioski, „Języki Obce w Szkole”,  nr 3, bit.ly/395gpxf [dostęp: 5.09.2021].

Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (tekst jedn. Dz.U. z 2020 r. poz. 1327, z późn. zm.).