Przeglądaj artykuły opublikowane w JOwS

Autor:

Anna Abramczyk

Doradca metodyczny z zakresu języka niemieckiego we Wrocławskim Centrum Doskonalenia Nauczycieli, nauczyciel dyplomowany w szkole ponadgimnazjalnej. Egzaminator gimnazjalny i maturalny, współpracuje z OKE we Wrocławiu. Ekspert MEN do spraw awansu zawodowego. Autorka publikacji metodycznych dla nauczycieli języków obcych oraz pomocy dydaktycznych dla uczniów.

Numer: 2019/3

Tematyka: Podnoszenie jakości nauczania i uczenia się języków obcych

Nowa podstawa programowa w świetle kompetencji kluczowych

Od 1 września 2019 r. w szkołach ponadpodstawowych zaczęła obowiązywać nowa podstawa programowa. Z punktu widzenia zapewnienia sprawnej i zgodnej z obowiązującymi przepisami pracy szkoły pytanie o zakres zmian w stosunku do obecnie obowiązującej podstawy jest jak najbardziej zasadne. Nie jest jednak kluczowe. Celem nadrzędnym niniejszego tekstu jest zmiana sposobu postrzegania nowej podstawy.

Podstawie programowej przyjrzę się przez pryzmat kształtowania kompetencji kluczowych, bynajmniej nie dlatego, że to ostatnio pojęcie w edukacji modne (m.in. za sprawą projektów unijnych), tylko z tego powodu, że gdy na swoich szkoleniach skłaniam nauczycieli do refleksji i proszę, żeby powiedzieli, czego chcieliby nauczyć swoich uczniów, jeśli sami mogliby określić cele i treści kształcenia, to wymieniają m.in.: samodzielność, kreatywność, odpowiedzialność, logiczne myślenie, umiejętność współpracy, „to, co przydatne i potrzebne w życiu”..

Kompetencje kluczowe, czyli jakie?

Moi rozmówcy wskazują zatem wprost na kompetencje kluczowe, które zostały na nowo zdefiniowane w dokumencie Rady Unii Europejskiej z dnia 22 maja 2018 r. (zalecenie Rady UE 2018). W dokumencie opisano ich osiem:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;
kompetencje w zakresie wielojęzyczności;
kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych, technologii i inżynierii;
kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje obywatelskie;
kompetencje w zakresie przedsiębiorczości;
kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej.

Przyjęte przez Unię Europejską kompetencje wpisują się w koncepcję całożyciowego uczenia się, są komplementarne, niehierarchiczne, ponadprzedmiotowe i kluczowe, czyli najistotniejsze, najważniejsze. Skoro zatem nauczyciele deklarują chęć kształtowania takich kompetencji u swoich uczniów, to zasadne jest przyjrzenie się podstawie programowej właśnie przez pryzmat tej możliwości. Profesor Stefan M. Kwiatkowski wskazuje, że kompetencje to efekty uczenia się uzyskane w edukacji formalnej, pozaformalnej i nieformalnej. W ich skład wchodzą: „wiedza […], umiejętności […] i kompetencje społeczne, rozumiane jako zdolność do projektowania i kształtowania własnego rozwoju oraz autonomicznego i odpowiedzialnego udziału w życiu społecznym i zawodowym” (Kwiatkowski 2018: 16). A zatem na każdą kompetencję składają się: określona wiedza, umiejętności i postawy. W szkole jako instytucji edukacyjnej znajdziemy odniesienie do wszystkich wymienionych elementów: uczniowie nabywają wiedzę, rozwijane są określone umiejętności i buduje się postawy. W procesie edukacji językowej są kształtowane przede wszystkim dwie kompetencje – w zakresie wielojęzyczności oraz rozumienia i tworzenia informacji. Definicję obu możemy wprost odnieść do wymagań ogólnych z podstawy programowej. Nabywania wiedzy dotyczy zapis o dysponowaniu przez ucznia określonym zakresem środków językowych (leksyka, gramatyka, fonetyka, ortografia) 1. W warstwie umiejętności wskażemy działania językowe: rozumienie i tworzenie informacji, reagowanie, przetwarzanie – w mowie i piśmie. Wśród postaw będą to m.in. otwartość na bogactwo i różnice kulturowe oraz ciekawość poznawcza, którą niemiecki filozof Peter Sloterdijk (Kahl [b.r.]) uważa za element warunkujący efektywne poznanie kognitywne. Według niego uczeń ma być ciekaw wiedzy, otwarty na jej poznanie i ma czerpać z tego poznania radość.

Kompetencje kluczowe w podstawie programowej – język obcy nowożytny

Odniesienie do unijnego dokumentu znajdziemy w podstawie programowej nie tylko w części dotyczącej celów i treści przedmiotu. Zostało ono mocno wyeksponowane również w zadaniach szkoły na trzecim etapie edukacyjnym i w warunkach realizacji podstawy programowej. Realizacja zadań szkoły na każdym etapie jest obowiązkiem wszystkich nauczycieli danej klasy, niezależnie od nauczanego przedmiotu. Zawarte w podstawie programowej zadania wpisują się idealnie w opis kompetencji kluczowych z zalecenia Rady Unii Europejskiej. Za najważniejsze umiejętności2, do kształcenia których zobligowani są nauczyciele na trzecim etapie edukacyjnym, uznano kształcenie u uczniów umiejętności służących kognitywnemu poznaniu, myśleniu i czytaniu, jak również:

umiejętność komunikowania się w języku ojczystym i w językach obcych;
kreatywne rozwiązywanie problemów z różnych dziedzin, ze świadomym wykorzystaniem metod i narzędzi wywodzących się z informatyki, w tym programowania;
umiejętność sprawnego posługiwania się nowoczesnymi technologiami informacyjno-komunikacyjnymi, w tym dbałość o poszanowanie praw autorskich i bezpieczne poruszanie się w cyberprzestrzeni;
umiejętność samodzielnego docierania do informacji, dokonywania ich selekcji, syntezy oraz wartościowania, rzetelnego korzystania ze źródeł;
nabywanie nawyków systematycznego uczenia się, porządkowania zdobytej wiedzy i jej pogłębiania;
umiejętność współpracy w grupie i podejmowania działań indywidualnych.

Kształtowanie u uczniów powyższych kompetencji jest możliwe m.in. dzięki stosowaniu przez nauczycieli określonych metod i technik pracy. Nowa podstawa programowa zawiera rekomendacje dla nauczycieli w tym zakresie, a w części Warunki i sposób realizacji podstawy programowej3 jednoznacznie wskazuje pożądany kierunek dydaktycznego postępowania nauczyciela. Ta część dokumentu
zasługuje, w mojej opinii, na głębszą refleksję. Jako nadrzędny cel kształcenia językowego wskazano komunikację. Osiągnięcie tego celu to nic innego jak kształtowanie kompetencji kluczowych w zakresie wielojęzyczności, rozumienia i tworzenia informacji, ale także kompetencji osobistych i społecznych. Prowadzenie zajęć z języka obcego nowożytnego powinno się odbywać w odpowiednio wyposażonej sali, z dostępem do pomocy dydaktycznych (słowniki, odtwarzacz płyt CD itp.), w tym komputera ze stałym łączem internetowym, co ma umożliwić używanie technologii informacyjno-komunikacyjnych, a zatem kształtowanie kompetencji cyfrowych. Warunki realizacji podstawy powinny również sprzyjać pracy w parach i grupach, autorzy założyli więc kształtowanie na zajęciach z języka obcego również kompetencji społecznych (komunikacja, interakcja, współpraca). Z kolei zapis o „stwarzaniu sytuacji edukacyjnych sprzyjających poznawaniu i rozwijaniu przez uczniów własnych zainteresowań oraz pasji” wskazuje na kompetencje osobiste, a zapis: „zachęcanie uczniów do samooceny własnej pracy i stosowania różnych technik służących uczeniu się” – kompetencji uczenia się. Autorzy nowej podstawy programowej proponują jejrealizację z „wykorzystaniem filmów, zasobów internetu, książek (np. uproszczonych lektur), komunikatorów i mediów społecznościowych” oraz organizowanie wydarzeń związanych z językami obcymi. Mogą to być np. „konkursy, wystawy, seanse filmowe, spotkania czytelnicze, dni języków obcych, zajęcia teatralne, udział w programach europejskich typu eTwinning”, które są niewątpliwie szansą na kształtowanie kompetencji w zakresie przedsiębiorczości, świadomości i ekspresji kulturalnej, kompetencji cyfrowych, uczenia się, obywatelskich i oczywiście w zakresie wielojęzyczności oraz rozumienia i tworzenia informacji. W rozporządzeniu o podstawie programowej nie mogło zabraknąć odniesienia do kształtowania u uczniów określonych postaw. Na lekcjach języka obcego „rozwijana ma być wrażliwość międzykulturowa oraz postawy ciekawości, tolerancji i otwartości wobec innych kultur”. Zajęcia z języka obcego powinny skłaniać uczniów do refleksji i „stosowania odniesień do kultury, tradycji i historii kraju pochodzenia uczniów”, a zatem ma być na nich kształtowana kompetencja obywatelska. Dotąd nie wymieniłam tylko – określonych w dokumencie unijnym – kompetencji matematycznych i tych w zakresie nauk przyrodniczych, technologii i inżynierii, ale i do nich znajdziemy odniesienie w podstawie: „Kształcenie w zakresie języka obcego nie odbywa się w edukacyjnej próżni – powinno ono wspierać i być wspierane przez kształcenie w zakresie pozostałych przedmiotów oraz umiejętności ogólnych”. Ponadto dokument wskazuje na metodę projektu, która sprzyja całościowemu kształtowaniu właściwie wszystkich kompetencji kluczowych.

Kształtowanie kompetencji kluczowych a skuteczna lekcja języka niemieckiego

Przy zastosowaniu powyższych rekomendacji lekcje języka obcego nowożytnego będą przestrzenią wszechstronnego rozwoju ucznia i kształtowania kompetencji kluczowych, idealnie wpiszą się również w model skutecznej i atrakcyjnej dla uczniów dydaktyki. Martin Wellenreuther, autor popularnego w Niemczech podręcznika dla adeptów zawodu nauczyciela, zauważa, że wizja optymalnej lekcji została precyzyjnie określona: „Dobra lekcja to lekcja ukierunkowana na działanie, prowadzona z wykorzystaniem metod problemowych, wykorzystująca wszystkie zmysły, w której przebieg jest wkalkulowany czas na samodzielne odkrywanie przez ucznia tajników wiedzy, a nawet współdecydowanie o treściach lekcji. W krajobraz dobrej lekcji wpisują się ponadto: koncentracja na osobie ucznia oraz praca w grupach, dzięki której uczniowie uczą się współdziałania. Status kompetencji społecznych plasuje się w modelu optymalnej lekcji dość wysoko, za to dewaluacji ulega rola nauczyciela jak źródła wiedzy. Przekazywanie wiedzy jest właściwie czynnością poboczną, nauczyciel staje się doradcą ucznia, który w przedstawionych warunkach jest wysoko zmotywowany do uczenia się i czerpie radość z lekcji” (Wellenreuther 2007). Porównanie teoretycznej, modelowej lekcji z założeniami kształtowania kompetencji kluczowych wskazuje na ich koherentność.
Przyjrzyjmy się zatem konkretnym scenariuszom lekcji języka niemieckiego zamieszczonym niżej (patrz str. 83 i dalej), które opracowałam w roku szkolnym 2018/2019 adekwatnie do założeń nowej podstawy programowej. Oceńmy sami, czy rzeczywiście sprzyjają kształtowaniu kompetencji kluczowych, a jeśli tak, to jakich. Są to lekcje (m.in. powtórzeniowa) z różnych zakresów tematycznych, które wpisują się w Warunki i sposób realizacji podstawy programowej (praca w grupach, zastosowanie technologii informacyjno-komunikacyjnych, podmiotowość ucznia, kreatywność).

Podsumowanie

Jak widać na zaprezentowanych przykładach lekcji, dbałość o eklektyzm metodyczny (różne techniki pracy, urozmaicone formy socjalne oraz pomoce dydaktyczne) to przyczynek do kształtowania wszystkich kompetencji kluczowych na lekcjach języka obcego. Spojrzenie na podstawę programową przez pryzmat kompetencji to szansa na pozytywną zmianę i przypomnienie sobie filarów edukacji określonych przez UNESCO: „Uczyć się, aby wiedzieć więcej, aby działać, aby żyć w społeczeństwie, aby być” (Delors 1998). Zredefiniowanie celów kształcenia może dokonać się niejako przy okazji wprowadzania nowej podstawy programowej do szkół ponadpodstawowych, pod warunkiem że nauczyciele świadomie nastawią się na kształtowanie kompetencji kluczowych, a treści określone przez podstawę programową będą ku temu pretekstem. Dokument rozporządzenia o podstawie programowej zachował strukturę obecnie obowiązującej podstawy, czyli cele są opisane jako wymagania ogólne, a treści jako wymagania szczegółowe. W zależności od typu szkoły i realizowanego na poziomie szkolnictwa ponadpodstawowego wariantu podstawy (III.1.P, III.1.R, III.2.0, III.2, III.DJ), nauczyciel ma do omówienia z uczniami od 14 do 15 zakresów leksykalnych z wyszczególnionymi przykładowymi aspektami tych zakresów, przy czym wiedza o krajach nauczanego obszaru językowego została ujęta poza zakresami leksykalnymi. Powinna być przekazywana przy okazji realizacji wszystkich zakresów jako element wiedzy o kraju ojczystym (kompetencja interkulturowa). Dokument wskazuje ponadto jednoznacznie oczekiwane warunki wdrażania podstawy programowej oraz „podnosi” oczekiwany poziom osiągnięć uczniów, mierzony w skali ESOKJ względem obowiązującego do tej pory, np. dotychczasowa matura na poziomie podstawowym to B1, a przyszła to B2+. Jest to zmiana, która budzi wśród nauczycieli najwięcej emocji. Nauczyciel kształtuje kompetencje kluczowe, ponieważ jest świadomy tego, że pobyt ucznia w szkole, zdobywanie ocen, zdanie egzaminów zewnętrznych to tylko przejściowy etap w życiu młodego człowieka. Dobra szkoła patrzy w przyszłość, dostrzega relacje między edukacją a rynkiem pracy i uwarunkowaniami społecznymi. Traktuje wiedzę i umiejętności jako kapitał, który uczniowie poszerzają, w wyniku własnego zaangażowania przekształcają w kompetencje, by wreszcie dzięki nim przyczynić się do rozwoju gospodarczego, technicznego czy społecznego, czerpiąc przy tym satysfakcję osobistą. Dobra szkoła postrzega swoje zadanie w wyposażeniu absolwentów w kompetencje, dzięki którym poradzą sobie w życiu zarówno prywatnym, jak i zawodowym, czyli kompetencje kluczowe, przez których pryzmat należy popatrzeć na podstawę programową, do czego zachęcam nie tylko nauczycieli języków obcych.

BIBLIOGRAFIA

Delors, J. (1998), Edukacja – jest w niej ukryty skarb, Warszawa: UNESCO.
Kahl, R., Interview mit Peter Sloterdijk, McK Wissen 14, [online] , [dostęp: 22.06.2019].
Kwiatkowski, S. (2018), Kompetencje przyszłości, Warszawa: Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji.
Rozporządzenie MEN z dnia 30 stycznia 2018 r. w sprawie podstawy programowej kształcenia ogólnego dla liceum ogólnokształcącego, technikum oraz branżowej szkole II stopnia, [online] [dostęp: 22.06.2019].
Wellenreuther, M. (2007), Lehrern und Lernen – aber wie?, Baltmannsweiler: Schneider Verlag Hohengehren GmbH.
Zalecenie Rady Unii Europejskiej z dnia 22 maja 2018 r. w sprawie kompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całe życie, [online] [dostęp: 22.06.2019].