Zajęcia rozwijające kreatywność w szkołach podstawowych organizowane są w ramach godzin do dyspozycji dyrektora. W rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 3 kwietnia 2019 r. w sprawie ramowych planów nauczania dla publicznych szkół (§ 2 ust. 1 pkt 4 lit. a oraz załącznik nr 1; MEN 2019), umieszczono je poza sekcją obowiązkowych zajęć edukacyjnych. W wypadku szkół podstawowych specjalnych dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym bądź znacznym zajęcia rozwijające kreatywność ujęte są w ramowym planie nauczania i prowadzone są w klasach I–VIII w łącznej liczbie 96 godzin, zaś dla szkoły specjalnej przysposabiającej do pracy dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym oraz dla uczniów z niepełnosprawnościami sprzężonymi wymiar takich zajęć to łącznie 12 godzin w trzyletnim okresie nauczania.
Zajęcia te są według rozporządzenia obowiązkowe dla uczniów z niepełnosprawnościami, ale istnieje możliwość ich organizacji dla uczniów bez niepełnosprawności, np. w ramach godzin do dyspozycji dyrektora. Ponieważ w wypadku zajęć kształtujących kreatywność trudno o podręczniki wspierające nauczyciela w jego pracy, ich organizacja może przysparzać problemów. To, że treści i metody pracy na zajęciach kształtujących kreatywność nie są jasno sprecyzowane i nauczyciele mają dowolność w przygotowywaniu i realizacji takich zajęć, jest zarówno wadą, jak i zaletą. Nauczyciel nie jest w żaden sposób ograniczony podstawą programową i może rozwinąć własną kreatywność, ale jednocześnie musi poświęcić dużo czasu na zaprojektowanie zajęć od podstaw, bez żadnych wskazówek, w czym zaproponowany w niniejszym artykule zbiór pomysłów może okazać się pomocny.
Zajęcia kształtujące kreatywność różnią się od standardowej lekcji np. języka polskiego, języka angielskiego lub plastyki. Ich głównym celem jest skupienie się na kreatywności uczniów i rozwijanie w nich umiejętności oraz postaw, które pomogą im stać się w przyszłości osobami kreatywnymi. Kreatywność (łac. creatus – ‘twórczy’) jest procesem umysłowym pociągającym za sobą powstawanie nowych idei oraz koncepcji (Kataryńczuk-Mania i in. 2019). Kreatywna osoba to taka, która łączy w sobie następujące cechy: konwergencję (zdolność do ciężkiej pracy oraz sumienność), plastyczność (bycie otwartym na nowe doświadczenia) i dywergencję (niezależne myślenie) (Amabile 1996). Rozwój kreatywności powinien być silnie artykułowany na wszystkich etapach edukacji, ale to właśnie nauczyciel w edukacji wczesnoszkolnej ma szansę rozpoznać u ucznia kreatywność oraz wspierać go w jej rozwijaniu w pierwszych latach jego edukacji (Kleiber 2008).
Nauczanie przyjazne mózgowi, zgodne z nurtem pedagogicznym neurodydaktyki, bazuje w głównej mierze na ciekawości poznawczej, podejściu zadaniowym, szukaniu wyjaśnień oraz przekazywaniu wiedzy różnymi kanałami. W edukacji wczesnoszkolnej to zabawa jest głównym motorem i sposobem poznawania świata przez ucznia, uczniowie z tego poziomu edukacyjnego są naturalnie ciekawi wszystkiego, co ich otacza. Niosą w sobie olbrzymie pokłady wyobraźni oraz zapału do działania. Praca z takimi uczniami wymaga zaangażowania ich w jak największym stopniu w proces dydaktyczny, a nauka języka obcego stanie się dla nich wspaniałą przygodą, ukazującą nie tylko piękno nowego języka, ale także innej, ciekawej kultury angielskiego obszaru językowego (Żylińska 2003). Nauczyciel, jako przewodnik, powinien jak najmocniej wspierać autonomię ucznia i zapewniać mu najbardziej dogodne warunki do rozwoju (Toporek 2022).
Propozycja zajęć przedstawiona poniżej jest przykładem na wdrożenie innowacji pedagogicznej w postaci wprowadzenia edukacji językowej w trakcie zajęć kształtujących kreatywność przez wspieranie u uczniów szkoły podstawowej pomysłowości i rozwijanie kompetencji kluczowych.
Opis innowacji
Ideą przyświecającą tej propozycji zajęć jest, oprócz skupiania się na rozwoju kreatywności, wykorzystanie potencjału ucznia przez zaprezentowanie mu możliwych technik rozwijających oraz kształtujących umiejętności językowe z języka angielskiego (Żylińska 2012). Zgodnie z nurtem neurodydaktyki, dzięki możliwości aktywnego udziału w procesie podejmowania decyzji o tematyce zajęć (zajęcia 17–19) uczeń ma szansę rozwinąć własną motywację wewnętrzną, poczucie sprawczości oraz wewnątrzsterowność, która wraz z rozwijaniem autonomii w procesie edukacyjnym jest jednym z najtrudniejszych wyzwań polskiego szkolnictwa (Toporek 2021).
Zaproponowane techniki oraz metody pracy zostaną użyte do wprowadzania oraz utrwalania nowego materiału, zarówno w zakresie stricte kompetencji językowych, jak i dotyczących krajów angielskiego obszaru kulturowego. Uczniowie będą tworzyć własne materiały do nauki oraz rozwijać myślenie krytyczne przez dyskutowanie i ocenianie swoich pomysłów, jak również poszukiwanie różnorodnych rozwiązań dla przedstawionych im problemów.
Metody i formy
Metody i podejścia użyte w tym programie to m.in.: metody podające (pogadanka, analiza), metody problemowe i aktywizujące (burza mózgów, dyskusje dydaktyczne), metody eksponujące (pokaz połączony z przeżyciem i analizą), metody praktyczne (prezentacja, ćwiczenia, metoda projektów), metody aktywizujące (metoda stacji dydaktycznych, gry dydaktyczne i grupowe, drama, pantomima, sketchnoting, myślenie wizualne, pokaz wykonanych projektów) oraz metody projektu.
Praca będzie prowadzona w formach: pracy indywidualnej, pracy w małych zespołach, pracy z całą grupą.
Cele
Cele ogólne:
- kształtowanie i rozwijanie kreatywności u ucznia,
- kształtowanie umiejętności językowych z zakresu języka angielskiego,
- rozwijanie motywacji wewnętrznej uczniów,
- rozwijanie wrażliwości na prawdę, dobro i piękno,
- poznawanie i rozwijanie własnych możliwości, stymulowanie rozwoju i kreatywności.
Cele szczegółowe:
- rozwijanie umiejętności z zakresu rozpoznawania informacji prawdziwych lub fałszywych,
- kształcenie umiejętności wypowiedzi ucznia o swoich przeżyciach na podstawie pocztówek wakacyjnych oraz komiksów,
- kształtowanie umiejętności współpracy w zespole,
- nabywanie wiedzy o smogu,
- nabywanie wiedzy o tradycjach angielskiego obszaru kulturowego w zakresie świąt Bożego Narodzenia, Święta Dziękczynienia oraz Wielkanocy,
- doskonalenie umiejętności posługiwania się kompasem oraz przygotowywania i odczytywania mapy.
Plan innowacji
Ewaluacja innowacji
Badanie skuteczności innowacji będzie prowadzone na bieżąco oraz na zakończenie realizacji innowacji, pod koniec roku szkolnego.
Ewaluacji poddane zostaną: trafność doboru i zakresu treści programowych, dostosowanie do realiów pracy uczniów, efektywność i przydatność innowacji. Obejmie systematyczną obserwację uczniów i ich działań, zwłaszcza podczas praktycznych realizacji treści innowacji, rozmów z uczniami i ich rodzicami, opinii dyrektora szkoły. W czasie realizacji programu uczniowie zaprezentują swoje prace plastyczne i wspólnie dokonają oceny rówieśniczej. Zajęcia będą hospitowane przez dyrekcję szkoły, ponadto zostanie przeprowadzona lekcja otwarta dla rodziców (raz w roku szkolnym).
Innowacja będzie dokumentowana przez zapisy w dzienniku zajęć. Osiągnięte rezultaty i wyniki zostaną przedstawione radzie pedagogicznej oraz rodzicom. Analiza procesu ewaluacji umożliwi wyciąganie wniosków i ewentualne wdrożenie zmian w realizacji innowacji.
Nowatorstwo innowacji
Jak wspomniano wyżej, organizacja zajęć kształtujących kreatywność może przysparzać nauczycielom problemów. Wielu z nich, z braku jasnych rozwiązań, skupia się w ich realizacji na angażowaniu uczniów w prace manualne, zamiast rozwijać kreatywność jako proces umysłowy prowadzący do zwiększania pomysłowości. Głównym elementem nowatorskim w zaprezentowanej innowacji pedagogicznej jest wprowadzenie elementów zajęć językowych i umysłowych na przedmiocie zajęcia kształtujące kreatywność. Pomysł na te zajęcia nie ogranicza się wyłącznie do zajęć językowych, a ważnym elementem jest rozwój wyobraźni oraz osobowości uczniów przez poszukiwanie rozwiązań dla przedstawionych przez nauczyciela problemów (np. fake news, rozwój miasta w przyszłości), rozwijanie własnych pomysłów (nieistniejący produkt, najlepszy prezent, pomysł na restaurację), jak również wyrażanie się przez działania artystyczne (ulubione produkty spożywcze, kartonowe pisanki). W zaproponowanym zarysie programu istotną rolę odgrywa również podejście neurodydaktyczne, przejawiające się przede wszystkim w wyborze przez uczniów tematów i zgłębianiu tego, co ich interesuje, jak również oddanie uczniom możliwości projektowania własnych materiałów do nauki oraz zastosowanie różnych kanałów przyswajania wiedzy. Oddanie zajęć w ręce uczniów działa nie tylko stymulująco na ich wyobraźnię, ale także motywuje wspieranie ich wewnątrzsterowności i poczucia odpowiedzialności za własny proces edukacyjny.
Należy jednak pamiętać, że poziom nowatorstwa innowacji pedagogicznej może różnić się w zależności od placówki – rozwiązania uznawane za nowatorskie w jednej szkole mogą być codziennością i powszechną praktyką w innej. Dlatego planując innowację pedagogiczną, warto przeanalizować, czy proponuje ona działania oraz metody pracy, które są regularnie stosowane w danym miejscu zatrudnienia nauczyciela, czy będą to rzeczywiście działania nowatorskie dla danej szkoły i godne wdrożenia w postaci innowacji.
Bibliografia
Amabile, T.M. (1996), Creativity in context: Update to „The Social Psychology of Creativity”, Boulder: Westview Press.
Kataryńczuk-Mania, L., Kołodziejski, M., Kisiel, M. (2019), Kreatywność jako przedmiot badań edukacyjno-muzycznych, „Rocznik Lubuski”, t. 45, cz. 1, s. 191–204.
MEN (2019), Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 3 kwietnia 2019 r. w sprawie ramowych planów nauczania dla publicznych szkół (Dz.U. z 2019 r. poz. 639, z późn. zm.).
MEN (2022), Podstawowe kierunki realizacji polityki oświatowej państwa w roku szkolnym 2022/2023, <bit.ly/3J5b2kp> [dostęp: 20.02.2023].
Toporek, M. (2021), Autonomiczne podejście do nauki i nauczania języka angielskiego w klasach maturalnych, „Progress”, nr 9–10, s. 201–221.
Toporek, M. (2022), Rola nauczyciela w rozwijaniu autonomii ucznia w warunkach nauki zdalnej. Przykłady rozwiązań praktycznych, „Języki Obce w Szkole”, nr 2, s. 65–74.
Żylińska, M. (2003), Podejście interkulturowe, czyli o konieczności zmian w nauczaniu języków obcych, „Języki Obce w Szkole”, nr 6, s. 49–62.
