Przeglądaj artykuły opublikowane w JOwS

Rozwijanie kompetencji interkulturowej w czasie edukacji językowej znalazło sie w kręgu zainteresowania badaczy dopiero w latach 90. XX w. Kompetencja interkulturowa razem z kompetencją komunikacyjną i językową jest jednym z głównych celów kształcenia językowego. Krystyna Mihułka zwraca także uwagę na to, że różnice wynikające z odrębności kulturowej mogą stać się, mimo nienagannego opanowania języka (...), przyczyną licznych nieporozumień interkulturowych (Mihułka 2012:107). Reakcje na te różnice bywają różne: śmiech, zdziwienie, smutek, czasami nawet odczuwanie urazy. Dlatego też, poruszając kwestie różnic kulturowych, należy postępować delikatnie, szczególnie w przypadku dorastającej młodzieży.

Jak zauważa Władysław Miodunka, inny zakres wiedzy socjokulturowej będzie potrzebny Słowianom, inny Europejczykom, inny przedstawicielom kontynentów o europejskim rodowodzie (np. Amerykanom czy Australijczykom), a jeszcze inny przedstawicielom np. Dalekiego Wschodu. W istocie uczący się języka polskiego oczekują od nas kontrastywnego opisu kultury polskiej, uwzględniającego porównanie z elementami ich własnej kultury (Miodunka 2009:105).

Miodunka zauważa ponadto, że szczególną uwagę trzeba poświęcić nauczaniu kultury polskiej uczniów z krajów sąsiadujących z Polską, ze względu na funkcjonujące tam stereotypy, mocno upraszczające wiedzę o naszym państwie, społeczeństwie i kulturze.

Artykuł ten dotyczy kilku obszarów różnic kulturowych, które zaobserwowałam w czasie uczenia młodzieży ze Wschodu.

Podobna leksyka – inna semantyka

Krystyna Mihułka w artykule w JOwS napisała, że znaczenie danego słowa występującego w wielu językach nie jest w każdym z nich takie samo. Słowniki pomagają w kwestii poprawnego przyporządkowania znaczenia niewiele, gdyż poza denotatywnym odpowiednikiem danego słowa nie dostarczają informacji na temat jego konotacji i funkcji w danym kontekście społecznym (Mihułka 2012:111).

Przykład leksemu o takim samym brzmieniu i identycznej formie, lecz innym znaczeniu, pojawia się już na początku nauki języka polskiego jako obcego, wywołując zdziwienie, śmiech oraz niezrozumienie kontekstu przez uczniów. Licealiści ze Wschodu podczas swojej pierwszej podróży do Polski zwracają uwagę na napis: Salon urody. W ich językach słowo uroda oznacza brzydotę. Wywołuje to u nich rozbawienie, ponieważ zastanawiają się, czemu Polki celowo się ubrzydzają. Oczywiście dla młodzieży najzabawniejsze są leksemy związane z wulgaryzmami czy nazwami nacechowanymi emocjonalnie. Dlatego wielki śmiech wywołuje polecenie zawieszenia plecaka na haczyk stolika. W potocznym języku rosyjskim haczyk oznacza mieszkańca Kaukazu, który ma ogromną brodę, nie dba o higienę i jest niebezpieczny.

Rozbawienie w klasie wywołuje także słowo pukać. W języku polskim oznacza uderzać w coś lekko, powodując powstawanie jakiegoś odgłosu, stukać, kołatać, zaś w języku rosyjskim określa jeden z efektów związanych ze złą pracą jelit. Mówiąc uczniom ze Wschodu, że pukanie przed wejściem do klasy czy pokoju jest zachowaniem kulturalnym, można spodziewać się salwy śmiechu. Dlatego też trzeba szczególnie uważać na formy obecne w wypowiedziach skierowanych do uczniów i reakcje przez nie wywoływane w klasie.

Zwroty grzecznościowe

Przywoływana już K. Mihułka pisze także, że sposób, w jaki zwracamy się do innych osób obwarowany jest konwencjami panującymi w obrębie każdej kultury. Obowiązujące w ramach jednej kultury formy rutynowe nie muszą występować w innych, a bezpośrednie tłumaczenie ich na inny język prowadzi do nieporozumień komunikacyjnych (Mihułka 2012:112).

Konwencje grzecznościowe stanowią źródło nieporozumień międzykulturowych. Na Wschodzie do osób starszych od siebie należy zwracać się w drugiej osobie liczby mnogiej – wy. Dlatego też uczniom trudno przestawić się na stosowanie trzeciej osoby liczby pojedynczej – pan/pani. Ponadto w szkołach średnich i wyższych w Polsce do nauczycycieli i wykładowców uczniowie i studenci zwracają się per panie doktorze/ pani doktor lub panie profesorze/ pani profesor, w zależności (lub nie) od stopnia naukowego. Wynika to z konwencji grzecznościowej i szacunku, które na Wschodzie wyrażane są w inny sposób. Uczniowie spontanicznie zwracają się do swoich nauczycieli, używając ich imienia i tzw. otczestwa, czyli rosyjskiego imienia odojcowskiego.

Uczniowie muszą zapoznać się z tymi konwencjami, by w przyszłości nie popełniać faux pas w sytuacjach oficjalnych. Bywa, że mimo długiego pobytu w szkole, podopiecznym nadal zdarza się zapominać o polskiej etykiecie językowej i zwracać się do nauczyciela: O której kończycie lekcje? Czy możecie powtórzyć?

Święta i obrzędy

W Polsce większość społeczeństwa deklaruje wyznanie katolickie i obchodzi święta kościelne, bardziej lub mniej religijnie. Na Wschodzie większość społeczeństwa jest wyznania prawosławnego. Nawet jeśli nasi uczniowie są katolikami, to i tak polski sposób świętowania jest inny. Dlatego trzeba uczyć młodzież szacunku do odmiennych obyczajów, a także rozwijać w nich ciekawość poznawania inności. Najwięcej różnic dotyczy potraw bożonarodzeniowych i wielkanocnych. Różnice występują przecież również w poszczególnych regionach Polski. Dla uczniów z Białorusi, Ukrainy czy Rosji nie ma Wigilii bez kutii ani Wielkanocy bez paschy. Należy przy tym zwrócić uwagę, że w niektórych domach w Polsce święta również nie mogą odbyć się bez tych potraw, co łączy kulturę polską i wschodnią, ale nie świadczy o tym, że inne rodziny są gorsze.

Typowo polską tradycją jest studniówka organizowana w szkołach średnich na 100 dni przed maturą. W krajach za wschodnią granicą uczniowie mają bale na zakończenie szkoły lub po zdaniu egzaminu dojrzałości. Młodzież z ciekawością dowiaduje się, jak wygląda zabawa studniówkowa w Polsce. Należy też zawsze podkreślić zakaz spożywania alkoholu na tego typu balach.

Uczniowie poznają także inne polskie zwyczaje i okazje do świętowania, takie jak Dzień Matki, Dzień Babci i Dziadka, Dzień Dziecka, andrzejki czy mikołajki. Bardzo często zdarza się, że te święta obchodzone są w krajach studentów, ale innego dnia i w odmienny sposób.

Wiele emocji wywołują tzw. mikołajki i postać św. Mikołaja. W Polsce Mikołaj obdarowuje dzieci 6 grudnia, zaś na Wschodzie ta data zarezerwowana jest na święto wojsk radzieckich. Mikołaj przychodzi do dzieci 19 grudnia, zostawiając drobny upominek w skarpecie. Ponadto w krajach uczniów ważniejszy jest Dziadek Mróz, ubrany w niebieski strój, który przychodzi w Nowy Rok. Dzień ten, a właściwie noc, obchodzi się dużo huczniej niż w Polsce.

Stosunek do nauki

Z moich obserwacji wynika, że uczniowie na Wschodzie najczęściej uczą się języków obcych metodą gramatyczno-tłumaczeniową. Takiej też metody oczekują od nauczycieli języków obcych w Polsce. Dla młodzieży ze Wschodu niezbędna do zgłębiania języka jest tabela gramatyczna, lista słówek i każda inna forma systematycznego i schematycznego uporządkowania wiedzy. W ich krajach lekcje języka obcego prowadzone są najczęściej w języku ojczystym. Podstawowym celem nauki jest opanowanie gramatyki i leksyki, co ma umożliwić samodzielne czytanie i rozumienie tekstów. Uczniowie ci raczej nie mają kontaktu z żywym językiem, słuchaniem oryginalnych wypowiedzi, zwracaniem uwagi na kontekst kulturowy.

Aby wybrać właściwą w opisywanej sytuacji metodę nauczania, należy zwrócić uwagę na kilka czynników: potrzeby i wiek uczniów, ich cechy osobowościowe, nastawienie uczniów i nauczyciela do nauki oraz dostęp do atrakcyjnych i nowoczesnych materiałów nauczania. Ze względu na dobro uczniów rosyjskojęzycznych nie można całkowicie odejść od metody gramatyczno-tłumaczeniowej, ponieważ są do niej przyzwyczajeni i potrzebują tak zorganizowanego stylu nauki. Skoro domagają się tabel i reguł gramatycznych, to je otrzymują. Niektórzy uczniowie lubią śpiewać piosenki, innym wystarczy uzupełnianie luk w tekście ze słuchu bez śpiewu. Nie każdy lubi ten sposób pracy. Warto także wykorzystywać możliwości nowoczesnych technologii audiowizualnych. Ważne, by lekcje były urozmaicone, lecz należy zachować zdroworozsądkową równowagę między różnymi koncepcjami, metodami, materiałami.

Różnice szkolne widoczne są również w skali ocen. W Polsce stosujemy skalę od 1 do 6, w Rosji skala jest 5-stopniowa, na Ukrainie 12-stopniowa, a na Białorusi i w Mołdawii 10-stopniowa. Inaczej wygląda też system edukacji na Wschodzie. Obowiązkowa nauka zaczyna się wcześniej niż w Polsce i trwa, w zależności od kraju, 11-12 lat oraz kończy się egzaminami. Uczniowie mają więcej dni wolnych od nauki, a wakacje zaczynają zwykle 1 czerwca. Tego właśnie dnia rozpoczynają się ich egzaminy.

Znajomość różnic dotyczących skali ocen i systemu edukacji to minimalna wiedza, jaką uczniowie muszą posiąść już na początku swojej nauki w obcym kraju.

Kultura – film

Filmy i seriale w byłych republikach Związku Radzieckiego mają pełny dubbing. Każdej postaci przypisany jest głos innego aktora, tak jak w Polsce w przypadku obcojęzycznych kreskówek i filmów dla dzieci. Uczniowie są więc zdziwieni, że w kinach zagraniczne filmy są wyświetlane z polskimi napisami, a w telewizyjnych serialach i filmach kwestie wielu postaci czytane są przez jednego lektora. W dodatku często bywa tak, że ten sam głos można usłyszeć w różnych ekranizacjach.

Uczniowie lubią oglądać filmy i seriale po polsku. Staram się dostosować ich tematykę i trudność w odbiorze do poziomu znajomości języka moich uczniów. Ponadto w miarę możliwości do filmu dołączam napisy w języku polskim, by ułatwić im zrozumienie przekazu.

Styl życia

Młodzież od samego początku zwraca uwagę na to, że Polki palą papierosy – na Wschodzie jest to nie do pomyślenia. Uważają, że palenie nie przystoi kobietom – mężczyznom wolno więcej, nie tylko w tej sferze. Dziewczęta obserwują także wygląd kobiet. Bardzo zdziwiły mnie opinie, że Polki nie dbają o siebie. Uczennicom chodziło o to, że Polki rzadko chodzą w butach na wysokim obcasie, rzadko zakładają sukienki i praktycznie nie mają makijażu. Wynika to z innego poczucia piękna i gustu. Ponadto uczennice zwracały uwagę, że w Polsce często widzą ojców spacerujących z dziećmi. Na Wschodzie nadal opieka nad dziećmi i domem należy do obowiązków kobiety, zaś zadaniem mężczyzny jest utrzymanie rodziny.

Osobie uczącej się danego języka obcego do sprawnego posługiwania się nim i życia w obcojęzycznej społeczności potrzebna jest elementarna wiedza o jej kulturze, historii znanych postaciach oraz tradycjach i obyczajach. Często wiedza uczniów zniekszałcona jest przez stereotypy, których istnienia nie byli wcześniej świadomi.

Dlatego też, podążając za wytycznymi Europejskiego systemu opisu kształcenia językowego, należy zwracać uwagę na umiejętności interkulturowe, na które składają się:

• umiejętność dostrzegania związku między kulturą własną a obcą;
• wrażliwość kulturowa oraz umiejętność dokonywania właściwych wyborów strategii i ich odpowiedniego użycia w kontakcie z osobami z innych kultur;
• umiejętność pośredniczenia między kulturą własną a kulturą obcą oraz radzenia sobie z interkulturowymi nieporozumieniami i wynikającymi stąd sytuacjami konfliktowymi;
• umiejętność przezwyciężania stereotypów (Miodunka 2009:106).

Dla obcokrajowców posiadających polskie korzenie, którzy uczą się w Polsce, wiedza o kulturze naszego kraju jest niezbędna do właściwego w nim funkcjonowania, co oczywiście nie oznacza wyzbycia się własnej tożsamości: Pomijanie w trakcie nauczania języka jego elementów wyrażających treści kulturowe (bądź kulturą uwarunkowanych) może utrudniać komunikację, adaptację nowych kodów kulturowych, a nawet wywołać u osoby uczącej się danego języka jako obcego zjawisko tzw. szoku kulturowego (Burzyńska, Dobesz 2009:119).

Warto więc zapoznawać uczniów z nową kulturą, w której przyszło im żyć. Różnice kulturowe uwidaczniają się od samego początku pobytu w obcym kraju. Należy je omówić, lecz także poszukać cech wspólnych. Uczniowie z pomocą nauczyciela mają szansę zdobyć wiedzę językową i kulturową. Sam nauczyciel też może się od nich wiele nauczyć. Wspólne zdobywanie wiadomości o innych kulturach poszerza horyzonty, przynosi wiele obustronnej radości, a także zwiększa apetyt na poznanie świata.

Bibliografia

• Gębal, P. E. (2010) Dydaktyka kultury polskiej w kształceniu językowym cudzoziemców. Kraków: Universitas.
• Mihułka, K. (2012) Sposoby rozwijania kompetencji interkulturowej na lekcji języka polskiego. W: „Języki Obce w Szkole”, nr 2, 106-117.
• Miodunka, W. T. (red.) (2009) Kultura w nauczaniu języka polskiego jako obcego. Kraków: Universitas.