Przeglądaj artykuły opublikowane w JOwS

Nadpobudliwość uczniów to istotny problem, z którym obecnie mają do czynienia niemal wszyscy nauczyciele. Przyczyn tego zjawiska jest bardzo wiele, począwszy od mentalnego i fizycznego przeciążenia obowiązkami (lekcje, zajęcia pozalekcyjne, korepetycje itp.) po zbyt długie i częste korzystanie  z internetu, gier oraz mediów społecznościowych (Ołtarzewski). Warto mieć świadomość, że deficyty uwagi w okresie szkolnym mogą być następstwem pewnych zachowań i nawyków z lat wcześniejszych. Hassed i Chambers w książce Uważne uczenie się piszą o tym wprost: „Im więcej czasu dziecko spędza przed ekranem, kiedy jest małe, tym większe ryzyko rozwinięcia kłopotów związanych z brakiem uwagi w okresie późniejszego rozwoju. Czemu tak się dzieje? Rozwijający się mózg potrzebuje bezpośredniej interakcji zmysłowej z otoczeniem w celu wytworzenia i utrzymania szlaku bodźców nerwowych. Doświadczenia wirtualne po prostu tego nie zapewnią” (Hassed i Chambers 2018: 102).

Symptomy nadpobudliwości uczniów

Objawy nadpobudliwości są widoczne nie tylko u wielu uczniów szkół podstawowych, ale nawet u dzieci w wieku przedszkolnym. Jak już wspomniałam, często stoi za tym nadmierny cyfrowy konsumpcjonizm. Dziecko spędzające w domu wiele godzin przed komputerem lub ze smartfonem w ręku jest bez przerwy stymulowane. Szkoła nie dostarcza mu  już tylu bodźców, wskutek czego pojawiają się: rozdrażnienie, niepokój, problemy z koncentracją. Nadpobudliwość może skutkować również powierzchownym wykonywaniem zadań lub unikaniem wysiłku umysłowego, nadmierną gadatliwością, hałaśliwością, aktywnością ruchową, ciągłym rozproszeniem, a czasem nawet agresją słowną lub/i fizyczną (Gala 2018: 38; Ołtarzewski).

O roli metod aktywizujących i wyciszających

Metody wyciszające prezentowane są zwykle w kontekście edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej. Z moich obserwacji wynika, że zadań wyciszających potrzebują nie tylko małe dzieci. Okazuje się, że w starszych klasach szkoły podstawowej takie metody też mogą „uratować” lekcję przed pogrążeniem w chaosie i hałasie. Wiele z nich można po prostu zmodyfikować i dostosować do wieku uczniów. Jak sama nazwa wskazuje, ich głównym celem jest wewnętrzne wyciszenie i uspokojenie uczniów, poprawienie ich zdolności koncentracji, a także mentalne przygotowanie do wysiłku intelektualnego. Ponieważ są stosowane na lekcji języka obcego, powinny one również, moim zdaniem, mieć walor dydaktyczny, czyli – w tym wypadku – pogłębiać wiedzę językową uczniów.

Ogólnie rzecz biorąc, aktywności/zadania stosowane na lekcji języka obcego mogą mieć charakter pobudzający i stymulujący uczniów do działania (ang. stir factor) lub odwrotnie – mogą ich uspokajać i wyciszać (ang. settle factor). W skrajnym przypadku oba typy zadań mogą  wywoływać nadaktywność u uczniów i prowadzić do chaosu na lekcji lub odwrotnie: skutkować biernością i poczuciem znudzenia. Do czynności aktywizujących zalicza się np.: zadania ustne, zawody, gry, interakcję pomiędzy nauczycielem i uczniem, pracę w parach, pracę w grupach. Natomiast zwykle wycisza uczniów: przepisywanie, kolorowanie, wykonywanie zadań opartych na słuchaniu, słuchanie tekstów czytanych, ciche czytanie (Halliwell 1992: 20).

Aktywności stosowane na lekcji w różnym stopniu wewnętrznie absorbują uczniów. Są bowiem zadania kognitywnie lub/i emocjonalnie angażujące, jak np.: gry, opowiadanie o sobie, wyobrażanie sobie czegoś, oraz takie, które angażują uczniów bardziej fizycznie niż mentalnie, jak np.: głośne czytanie, powtarzanie, rysowanie, przepisywanie (Halliwell 1992: 21). Z wielu badań wynika, że zadania poznawczo i emocjonalnie angażujące uczniów przyczyniają się do lepszego, trwalszego zapamiętywania przekazywanych informacji, bowiem „im szerszy obszar mózgu uczestniczy w zapamiętaniu nowych informacji, tym lepiej nowy materiał zostanie zapamiętany” (Chłopek 2018: 35).

I tu pojawia się pytanie: Jak skutecznie wyciszać uczniów bez poczucia straty czasu na lekcji? Możemy wybrać i zastosować aktywności, które wyciszają i jednocześnie pogłębiają wiedzę językową. Takie zadania powinny mieć jako podstawę raczej już opanowany/znany materiał językowy, służyć do powtórzenia i utrwalenia tego materiału, a nie do wprowadzania nowych treści. Oczywiście może się zdarzyć, że pojawi się gdzieś nieznane słowo czy zwrot, ale zadanie wprowadzające zbyt wiele nowości straci swoją wyciszająco-uspokajającą funkcję i przyniesie efekt odwrotny od zamierzonego. Jego głównym celem nie jest bowiem przekazywanie nowej wiedzy, ale stworzenie  lub  przywrócenie  odpowiednich   warunków w klasie, sprzyjających nauce. Chodzi tutaj zarówno o  zredukowanie  nadmiernego  pobudzenia  uczniów,  jak i o utrzymanie ich uwagi oraz wprowadzenie ładu, co jest niezbędne do prowadzenia lekcji.

Jednym z częstych sposobów przeciwdziałania spadkowi koncentracji jest stosowanie bardzo licznych krótkich i różnorodnych ćwiczeń (Komorowska 2002: 76, 79). Dobrym pomysłem wydają się też przerwy śródlekcyjne  w formie tzw. brain breaks lub gier/zabaw polisensorycznych (Gala 2018: 39). Jednak z moich doświadczeń wynika, że częstym problemem nie jest rozproszenie wynikające   z poczucia nudy, przeciążenia materiałem  czy  monotonii zajęć. Wręcz przeciwnie, odnoszę wrażenie, że im więcej pojawia się różnorodnych, aktywizujących zadań, tym bardziej uczniowie są pobudzeni, zdekoncentrowani, nauka staje się nieraz bardzo powierzchowna, a cała lekcja chaotyczna. Pojawia się wtedy potrzeba zwolnienia tempa, zatrzymania, uspokojenia emocji, wewnętrznego wyciszenia i skupienia myśli. Okazuje się, że może w tym pomóc… cicha praca indywidualna. Zadania bazujące na interakcji pomiędzy uczniami lub interakcji nauczyciel – uczeń zwykle wprowadzają element ekscytacji i pobudzenia. W swoich spostrzeżeniach nie jestem odosobniona. W zasobach internetu można znaleźć zorganizowaną przez MAC konferencję pt. „Jak wzmocnić  koncentrację  uczniów”. Po konferencji prowadząca  spotkanie  psycholog  Natalia Minge odpowiadała na czacie na pytania uczestników. Jedno z nich brzmiało: „[…] Jak można pomóc nauczycielowi, który codziennie przez kilka godzin lekcyjnych prowadzi  różnorodne,  ciekawe,  atrakcyjne,  zróżnicowane   i dostosowane do potrzeb uczniów zajęcia, a uczniowie, przyzwyczajeni do atrakcji, nie potrafią się skupić? Ćwiczenia traktują jak zabawę, wygłupiają się, co jeszcze bardziej ich nakręca. Efekt odwrotny – brak skupienia […]”. Rady psychologa: „[…] Może zamiast dostarczać im nieustającej stymulacji, warto dzieci wdrażać także do bardziej «uporządkowanej pracy». Można spróbować robić to stopniowo. W momencie, gdy dzieci będą jeszcze niezbyt zmęczone, ale już „wybiegane”, można wprowadzić im kilkuminutowe bloki cichej, indywidualnej pracy. Fakt, że będą one ograniczone czasowo i będą obejmować realizację konkretnego zadania, powinien sprawić, że będą w stanie skupić się na tą chwilę […]” (www.mac.pl/e-konferencje/ jak-wzmocnic-koncentracje-uczniow).

Uważam, że kilkuminutowa praca w ciszy i skupieniu dobroczynnie działa na zachowanie uczniów niezależnie od wieku. Z tego powodu postanowiłam oddzielić metody wyciszające, wymagające od ucznia głównie pracy indywidualnej, od tych polegających na interakcji    z innymi. Wyciszeniu nie sprzyjają rywalizacja oraz presja czasowa, dlatego nie spełniają tej funkcji gry i zabawy zespołowe, nawet jeśli towarzyszy im wzmożona koncentracja i wysiłek intelektualny.

Leksykalne zadania wyciszające – praca indywidualna

Na podstawie słownictwa w szkole podstawowej można zastosować wiele ciekawych zadań wspomagających koncentrację. Co więcej, sporo zadań dostępnych w używanych wraz z podręcznikami zeszytach ćwiczeń opiera się na pracy samodzielnej ucznia. Warto sięgać do nich także wtedy, gdy potrzebujemy wyciszenia, ale należy wybierać zadania zawierające treści znane i opanowane przez uczniów, np. te z wcześniejszych lekcji. Do aktywności wymagających skupienia i pracy samodzielnej należą np.:

1. Wyszukiwanie i wydzielanie określonych wyrazów  z pewnej całości. Są to wszelkiego rodzaju wykreślanki, węże literowe, rebusy, zaszyfrowane słowa, krzyżówki itp.
2. Tworzenie słów z podanych liter bądź sylab, odczytywanie pisma lustrzanego.
3. Znajdowanie różnic między pozornie takimi samymi obrazkami, np. przedstawiającymi wnętrze pokoju czy plecak z przyborami szkolnymi, zapisywanie tych różnic.
4. Dopasowywanie obrazków do zdań czy tekstów.
5. Łączenie pasujących elementów, np. die Banane – gelb / die Tomate – rot.
6. Skreślanie wyrazów niepasujących do całości.
7. Znajdowanie i wykreślanie niepotrzebnych wyrazów, liter.
8. Poprawianie błędnych zapisów.
9. Uzupełnianie luk w tekście.
10. Ciche czytanie i praca z krótkim tekstem – wyjaśnianie słownictwa, odpowiadanie na pytania, dobieranie nagłówków, porządkowanie fragmentów itp.
11. Słuchanie tekstu czytanego na głos lub nagrania, rozwiązywanie zadań, np. uzupełnianie luk, odpowiadanie na pytania.

Leksykalne zadania wyciszające – praca w parach, grupach, z nauczycielem, z całą klasą

1. Głuchy telefon – uczniowie siedzą w kręgu, nauczyciel podaje szeptem uczniowi słowo/wyrażenie, ten przekazuje je dalej.
2. Zabawy z piłką – uczeń rzuca piłkę do kolegi i wypowiada słowo, ten chwyta piłkę, powtarza usłyszanesłowo, dodaje swoje i rzuca piłkę do następnej osoby. Każdy kolejny rzut piłką oznacza więcej słów do zapamiętania i powtórzenia.
3. Odczytywanie słów z ruchu warg lub kreślonych ręką w powietrzu przez nauczyciela lub ucznia.
4. Odczytywanie słów kreślonych ręką na plecach kolegi/koleżanki.
5. Odtwarzanie z pamięci treści danego obrazka: nauczyciel pokazuje zdjęcie (np. biurka, śniadania, wystawy sklepowej), uczniowie przez minutę, w ciszy, starają się zapamiętać jak najwięcej przedmiotów, następnie nauczyciel odwraca obrazek, uczniowie zaś zapisują, co widzieli. Można również pokazywać uczniom karty obrazkowe na przemian z różnych zakresów tematycznych, np. jedzenie, kolory, zwierzęta, i zmieniać polecenia, np.: „Pokażę jedna po drugiej dziesięć kart. Zapamiętajcie i wskażcie kolory, które pojawią się na obrazkach”.
6. Wyszukiwanie, łączenie i przywoływanie z pamięci pewnych faktów: nauczyciel podaje ustnie lub zapisuje na tablicy określone słowo, np. der Hund (pies) / a red car (czerwony samochód), uczniowie zaś muszą odszukać w pamięci i zapisać, kto w ich rodzinie, czy wśród znajomych ma psa lub czerwony samochód.
7. Wyobrażanie sobie usłyszanych słów: nauczyciel czyta wyrażenia, np.: im Wald (w lesie), am Meer (nad morzem), am Strand (na plaży); uczniowie zamykają oczy i wyobrażają sobie te miejsca. Następnie mogą próbować zgadywać, co łączy usłyszane wyrażenia [w tym wypadku np. Sommerferien (wakacje) lub die Natur (przyroda)]. Mogą też nazwać czynności, które można wykonywać we wskazanych miejscach1.

Elementy muzyki

Powszechnie wiadomo, że odpowiednio dobrana muzyka może również uspokajać i relaksować. W internecie znajdziemy wiele różnych  bardzo  interesujących  propozycji, np. kompozycje Mozarta. Można zaprezentować uczniom fragment lub cały utwór, poprosić, by zamknęli oczy, rozluźnili się, w ciszy słuchali i wybrali jedno słowo kojarzące się im z tą muzyką. Po prezentacji uczniowie zapisują na kartce te skojarzenia i oddają ją nauczycielowi. Następną lekcję nauczyciel rozpoczyna od włączenia muzyki i zapisania tych słów na tablicy, uczniowie wyjaśniają wspólnie ich znaczenie, omawiają swoje skojarzenia. Taka lekcja stanowi też doskonałą okazję do krótkiego zaprezentowania postaci kompozytora, w tym wypadku Wolfganga Amadeusza Mozarta.

RYS. 1. Przykładowe zadania wyciszające są to aktywności na kilka minut, ale najczęściej trzeba im poświęcić całą lekcję.

Źródło: Lustige Sprachrätsel Deutsch A1, s. 59 i 19

Elementy plastyki