Nauczanie/uczenie się języka obcego to dziedzina szeroka i wieloaspektowa. Wśród jej istotnych składowych mieszczą się m.in. motywacja ucznia do pracy, jego świadomość zachodzących podczas pracy procesów, stosowane narzędzia, techniki i metody wpływające na efektywność i komfort pracy. Opisywana tu aplikacja Komunik jest komunikatorem, który umożliwia odbieranie i wysyłanie wiadomości głosowych do partnerów zaangażowanych w proces wspólnej nauki. Wyposażona została w mechanizmy, które umożliwiają nawet uczniom na niskim poziomie zaawansowania właściwe budowanie zdań oraz prawidłową wymowę. Ważnymi elementami aplikacji są: możliwość wyodrębniania fraz ze zdań, dodawanie skojarzeń w formie opisu lub zdjęć oraz system powtórek. W efekcie konstruowania i testowania aplikacji uzyskano narzędzie zawierające materiał nauczania tworzony przez samego ucznia, dzięki czemu ten materiał odpowiada jego potrzebom i jest zbieżny z jego poziomem zaawansowania. Dany uczeń jest z tym materiałem niejako związany emocjonalnie, ponieważ powstaje on w wyniku współpracy z partnerem, osobą realną, z którą wiążą tego ucznia jakieś relacje. Tempo i rytm pracy jest regulowany automatycznie przez cykle wysyłania wiadomości, oczekiwania na odpowiedź i udzielania odpowiedzi, a jednocześnie nie jest wiążący czasowo, ponieważ czynności te można wykonywać o dowolnej porze. Również ilość poświęcanego czasu jest stosunkowo niewielka (kilkanaście minut dziennie – zależnie od liczby respondentów). Z kolei intensywność pracy jest stosunkowo wysoka, ponieważ w krótkim czasie uczeń musi poświęcić uwagę rozwijaniu różnych umiejętności językowych: czytaniu, rozumieniu ze słuchu, analizie znaczenia, budowaniu skojarzeń oraz prawidłowej wymowie. Opisana tu aplikacja Komunik była jednym z tematów warsztatów przeprowadzonych 2 października 2020 r. przez dra Przemysława Wolskiego, wykładowcę Centrum Kształcenia Nauczycieli Języków Obcych i Edukacji Europejskiej Uniwersytetu Warszawskiego, pt. „Jak sztuczna inteligencja pomaga w rozwoju sprawności mówienia”, podczas III Kongresu Rozwoju Systemu Edukacji.
Opis działania aplikacji
Do omówienia budowy i zasad działania aplikacji posługuję się jej wersją służącą do nauki języka hiszpańskiego (głównie rysunki), ponieważ jest to język mniej popularny w naszym kręgu kulturowym niż język angielski, nie mamy tak częstych oczywistych skojarzeń i dlatego przykłady lepiej pokazują naturę omawianych zagadnień.
Formułowanie wiadomości do wysłania
Aby wysłać wiadomość w aplikacji Komunik, należy najpierw ustalić jej treść i wypowiedzieć ją w języku polskim do mikrofonu komputera. Aplikacja tłumaczy tę treść automatycznie – w naszym przypadku na język hiszpański. Tłumaczenie odbywa się dwutorowo. Jedna wersja to tłumaczenie tak zwane wolne, a druga – to tłumaczenie każdego wyrazu osobno. Dodatkowo aplikacja pokazuje tłumaczenie odwrotne, czyli każdy wyraz hiszpański przetłumaczony na język polski. Pozwala to uczniowi zauważyć różnice w składni zdania polskiego i hiszpańskiego (rys. 1). Już na tym etapie, po najechaniu myszką na dany wyraz hiszpański, aplikacja wyświetla na zielonym polu zdania wcześniej przerobione, w których występuje wskazany wyraz, jeżeli takie oczywiście są (rys. 2). Jest to pierwszy etap kodowania (zapamiętywania) dający możliwość powiązania nowych informacji (nowego zdania) z informacjami już posiadanymi (przynajmniej teoretycznie), czyli ze zdaniami występującymi w konwersacji wcześniej. Teraz powinny nastąpić kolejne etapy przetwarzania głębokiego. Program daje pod tym względem uczniowi kilka możliwości.
Rys. 1. Rozkład pól tłumaczeń
Rys. 2. Zielone pole pokazuje zdania wcześniej przerobione, a zawierające wskazane słowo
Przetwarzanie głębokie (kodowanie)
Uczeń może odsłuchać i powtórzyć wersję hiszpańską dowolną liczbę razy (tyle, ile jest mu potrzebne, aby wstępnie przyswoić sobie wymowę obcych wyrazów, ich znaczenie i brzmienie zdania jako całości). Uczeń ma również możliwość wydzielenia ze zdania dowolnych fraz. Takie fragmenty zdania są zwykle bardziej uniwersalne pod względem użytkowym i jako krótsze są łatwiejsze do zapamiętania. Wydzielone frazy stanowią oddzielny zbiór, który może podlegać równoległemu procesowi uczenia się (istnieje oddzielna powtórka tylko dla fraz). Każdy uczeń sam decyduje o tym, które frazy sobie wyodrębnia i są one widoczne tylko dla niego (czerwona czcionka). Następnie uczeń może do każdego wyrazu lub frazy dodać własne tłumaczenie, opis skojarzenia oraz obrazek przedstawiający skojarzenie. Robi to, zaznaczając dany wyraz lub frazę. Po zaznaczeniu pojawia się dodatkowe okienko, w którym uczeń może dopisać własne tłumaczenie wyrazu (np. takie, które bardziej pasuje do kontekstu niż tłumaczenie automatyczne), opisać własne skojarzenie oraz dodać przygotowane wcześniej zdjęcie, które to skojarzenie jeszcze bardziej wzmocni (rys. 3). Zasady budowania skojarzeń są ogólnie omówione w oddzielnej części aplikacji (rys. 4). Oczywiście umiejętność budowania skojarzeń jest obszerna i bardzo zróżnicowana, jednak można założyć, że po krótkim objaśnieniu zasad uczniowie puszczą wodze fantazji i sami wypracują własne skuteczne metody. Każda wyodrębniona fraza, dodany opis skojarzenia czy zdjęcie jest natychmiast wyświetlane po najechaniu myszką na dany wyraz w zdaniu (rys. 5). Dodanie skojarzeń do jak największej liczby fraz i wyrazów na tym etapie jest głównym działaniem kodowania (zapamiętywania), dającym duże szanse powodzenia na etapie tzw. odpamiętywania (podczas powtórki).
Rys. 3. Dodawanie do wyrazu własnego tłumaczenia, skojarzenia i obrazka
Rys. 4. Okienko wyjaśniające, jak budować skojarzenia
Rys. 5. Opis skojarzenia i obrazek wyświetlany po najechaniu myszką na dany wyraz
Wypowiadanie zdania
Kolejny etap pracy z Komunikiem to wypowiedzenie zdania po hiszpańsku do mikrofonu. Wypowiadaniu towarzyszy automatyczne wypisywanie wypowiadanych przez ucznia słów w odpowiednim okienku aplikacji (nazywam ten proces pisaniem przez mówienie). Na tym etapie uczeń może obserwować i korygować ewentualne nieprawidłowości własnej wymowy – kiedy widzi, że to, co powiedział albo myślał, że mówi, nie odpowiada temu, co rzeczywiście wypowiedział. Jeżeli wypowiedź nie jest tym, czym powinna być, aplikacja wskazuje błędy i oczekuje korekty, czyli ponownego wypowiedzenia zdania. Dopiero wtedy, gdy uczeń prawidłowo wypowie zdanie po hiszpańsku, wiadomość jest wysyłana do adresata.
Tzw. odpamiętywanie
Co drugi dzień system blokuje możliwość wysłania nowej wiadomości, dopóki uczeń nie wykona powtórki. Powtórka wymusza wypowiadanie wcześniejszych zdań dialogu z pomocą dodanych skojarzeń, kiedy to zamiast wyrazów zdania hiszpańskiego wyświetlane są tylko czarne lub czerwone pola oraz właśnie te odpowiednio nadane im na etapie kodowania (wysyłania wiadomości) opisy skojarzeń i obrazki (rys. 6). W przypadku niepowodzenia zrekonstruowania zdania na ich podstawie aplikacja podaje jawnie tekst zdania, możliwość odsłuchania i ponownej próby wypowiedzenia aż do skutku (rys. 7). Powtórka dotyczy ostatnich dwudziestu zdań dialogu lub wszystkich zdań w konwersacji, zależnie od wyboru ucznia. Jak pokazano w opisie, aplikacja zawiera i uruchamia jedne działania obligatoryjnie, a inne – fakultatywnie, co stanowi pole manewru dla świadomych decyzji uczniów.
Rys. 6. Podczas powtórki nie widać wyrazów hiszpańskich, tylko nadane wcześniej opisy skojarzeń i obrazki
Rys. 7. Nieudana próba wypowiedzenia zdania (tylko na podstawie skojarzenia) skutkuje pojawieniem się tekstu oraz możliwością odsłuchania go
Wątpliwości co do poprawności tłumaczenia realizowanego przez translator Google
Prawdopodobnie wiele osób zakwestionuje użycie opisywanej aplikacji Komunik z powodu własnych złych doświadczeń z translatorem Google, który wykonuje tłumaczenia automatyczne w omawianej aplikacji. Warto tu zwrócić uwagę na kilka aspektów tego zagadnienia. Błędy w tłumaczeniu translatora najczęściej wynikają z niejednoznaczności, pojawiających się w przypadku braku kontekstu tłumaczonego wyrazu lub frazy, czy też niedbałego wypowiadania. Aby lepiej unaocznić poruszany problem, posłużę się przykładami z wersji Komunika do uczenia się języka angielskiego. Jeżeli uczeń wypowiada frazę, niedbale mówiąc kosze trawe to translator przetłumaczy to jako grass baskets. Jednak wystarczy wypowiedzieć wyraźniej głoskę „ę” w koszę trawe (z rozmysłem napisałem trawe, a nie trawę, ponieważ wymowa „mocno nosowa” jest nienaturalna), a tłumaczenie będzie poprawne. Poza tym błędy mogą wynikać również z „niepoprawności” gramatycznej wypowiedzi poddanej tłumaczeniu. Uczeń mówi na przykład Przyjdziesz do mnie jutro i nie jest świadomy tego, że choć myśli, iż zadaje pytanie, to jednak wypowiada zdanie twierdzące z punktu widzenia budowy gramatycznej, a jedynie intonacją sugeruje, że jest to pytanie. Wystarczy jednak, żeby powiedział: Czy przyjdziesz do mnie jutro, lub na końcu zdania: Przyjdziesz do mnie jutro, postawił znak zapytania, wypowiadając słowo pytajnik, i błąd nie wystąpi. Konieczność zwracania uwagi na takie szczegóły może przyczynić się do podnoszenia świadomości językowej uczniów. Ogólnie rzecz biorąc, język potoczny jest właśnie tak specyficznie „niedokładny”. Jednak u wielu Polaków, zwłaszcza w mowie młodych ludzi, zaciera się coraz bardziej granica między potocznością a niechlujstwem językowym i zwracanie uwagi na szczegóły używanego języka może przyczynić się do poprawy tej sytuacji. Poza tym trzeba zauważyć, że translator firmy Google jest procesorem opartym na sztucznej inteligencji – zmienia się i ulepsza z dnia na dzień. Błędy pojawiają się coraz rzadziej, a prawdopodobnie już niedługo będzie on reagował również na intonację wypowiedzi, bo już obecnie w przypadku procesora mowy, czyli zamiany tekstu na mowę (TTS), intonacja jest coraz wyraźniejsza.
„Proszę pana, bo program mnie nie rozumie!”
Na początkowym etapie pracy z aplikacją Komunik uczniowie często kierowali do mnie takie właśnie stwierdzenia. Musiało upłynąć trochę czasu, żeby zrozumieli i zauważyli, że program ich „nie rozumie” nie dlatego, że działa niepoprawnie, tylko dlatego, że to oni wypowiadają słowa nieprawidłowo. Niektórym uczniom bardzo trudno jest zrozumieć to, że język obcy może wykorzystywać głoski inne niż język polski. Wydaje się im nienaturalne „zniekształcanie” wymowy poprzez zbliżanie języka do górnych zębów czy tym podobne manipulacje. Dopiero praca z Komunikiem uświadamia im to zjawisko. Rzecz dotyczy także występującego w polszczyźnie zjawiska ubezdźwięczniania głosek końcowych, co w języku angielskim zachodzi w znacznie mniejszym stopniu. Słowa send i sent w wypowiedziach uczniów często brzmią tak samo. Dopiero „bezkompromisowość” googlowskiego procesora rozpoznawania mowy uzmysławia im znaczenie tych pozornie nieistotnych różnic. Jeżeli ktoś chce sprawdzić, jak dobrze procesor ten rozpoznaje głoski, to może wypróbować jego działanie na języku polskim.
Aspekt społeczny pracy z aplikacją
Komunik Każdy użytkownik aplikacji, czyli uczeń, sam decyduje o tym, jakie zdanie chce zbudować, aby przekazać daną informację swojemu rozmówcy. Tak powstaje ciąg par zdań tworzony przez obie strony konwersacji. Jest on wynikiem ich przemyśleń, ich doświadczeń życiowych, zainteresowań, inteligencji, zawiera pewien ładunek emocjonalny – jak każdy idiolekt. Można powiedzieć, że w pewnym sensie ma charakter intymny. Pod tym względem różni się on od inputu językowego zawartego w podręcznikach czy innych materiałach dydaktycznych. Jest zbliżony do języka naturalnego, którym uczniowie posługują się i będą chcieli posługiwać się w przyszłości. W celu uniknięcia monotonii aplikacja co tydzień zmienia sugerowaną tematykę rozmów przez zmianę wyświetlanej grafiki i podawanie nowych przykładowych zagadnień. Obserwując prace moich uczniów i analizując treści ich dialogów (uczniowie wiedzą, że mam w nie wgląd), zauważam, że, jak to zwykle bywa, niektóre osoby wykazują większą dbałość o to, aby ich wypowiedzi były pełniejsze, głębsze czy ciekawsze, podczas gdy inni nie mają zbyt wiele do powiedzenia albo nie chcą lub wstydzą się bardziej zaangażować. Jednak w toku współpracy następują pewne zmiany, przeformułowania interakcji – procesów typowych dla realnej zbiorowości ludzkiej, tyle że w tym wypadku wyrażanych w języku obcym. Pod tym względem Komunik jest narzędziem żywym, zmieniającym się, poddającym się woli użytkowników, niejako wychodzącym naprzeciw ich potrzebom. Z punktu widzenia teorii obowiązujących w dydaktyce języków obcych praca z aplikacją Komunik nawiązuje do podejścia komunikacyjnego oraz zadaniowego. Każda rozmowa prowadzona za pośrednictwem tej aplikacji, jak każda normalna rozmowa, prowadzi do realizacji pewnego celu czy wykonania danego zadania i właśnie po to uczeń angażuje czas i siły. W ten sposób uczy się języka obcego w warunkach, w których kiedyś przyjdzie mu wykorzystywać nabywane umiejętności.
Samoświadomość procesów zachodzących podczas nauki języka obcego
Ostatnio coraz częściej mówi się i pisze o roli samoświadomości ucznia co do procesów uczenia się, o jego podmiotowości. Pracując z Komunikiem, uczeń wyraźnie może zauważyć, że pewne czynności da się wykonać mechanicznie, niemal bezmyślnie, jak na przykład powtarzanie zdania gotowego, przetłumaczonego bez udziału własnej wiedzy, bez zastanawiania się nad znaczeniem poszczególnych wyrazów czy budową gramatyczną. Można jednak zrobić to również inaczej, angażując swoją uwagę, wyobraźnię, kojarząc fakty, wykorzystując emocje (aplikacja daje takie możliwości). Uczeń może na przykład zauważyć, że dodając w zdaniu odpowiedni okolicznik czasu, zmienia jego strukturę czasową, przykładowo z Present Simple na Present Continuous, i może skojarzyć to z poznanymi na lekcjach zasadami gramatycznymi, a angażując wyobraźnię i emocje przy wypowiadaniu zdania spowoduje szybsze jego zapamiętanie. Wynik różnicy w podejściu będzie bardzo szybko widoczny już podczas pierwszej powtórki. Takie natychmiastowe doświadczanie konsekwencji własnego podejścia do problemu rodzi refleksje. Uczeń może zacząć eksperymentować z własnymi zdolnościami i możliwościami intelektualnymi. Może bardzo szybko doświadczyć na sobie, bez udziału innych osób, jak jego indywidualny sposób pracy i zaangażowanie wpływają na osiągane przez niego efekty. Stwierdzenia te dotyczą zjawisk świetnie znanych każdemu dydaktykowi, jednak chcę zwrócić uwagę, że dzięki pracy z aplikacją Komunik wszystko to może odbyć się stosunkowo szybko, bez udziału innych osób, czyli tylko w sferze świadomości i osobistych doświadczeń ucznia.
Podsumowanie
Aplikacja Komunik jest narzędziem dydaktycznym służącym do wspierania pracy nauczyciela języka obcego poprzez angażowanie uczniów w naukę języka poza szkołą w formie prowadzenia rozmów (wymiana wiadomości głosowych) w języku obcym przez internet. Aplikacja wykorzystuje translator firmy Google połączony z procesorem rozpoznawania mowy i generatorem mowy, przez co jest ukierunkowana na rozwijanie umiejętności mówienia, ze szczególnym uwzględnieniem poprawności wymowy. Ze swej natury wspiera rozwój znajomości języka w warunkach zbliżonych do tych, w jakich uczeń będzie funkcjonował w przyszłości. Jako podstawowy mechanizm podnoszenia efektywności zapamiętywania nowego słownictwa aplikacja stosuje skojarzenia. Jest całkowicie bezobsługowa, czyli nie wymaga zaangażowania nauczyciela. W obecnym czasie pandemii zasługuje zatem na szczególną uwagę. Aplikacja wraz z instruktażem jest dostępna na stronie autora alfalf.pl. Jednak korzystanie z niej jest możliwe po mailowym lub telefonicznym kontakcie z autorem (dane umieszczone na stronie) i po wpisaniu uczniów do bazy (nadanie im loginów i haseł). Aplikacja jest dostępna nieodpłatnie.
